Η ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου ξεκίνησε από την … Πίνδο, σε υψόμετρο 1300 μέτρων, σε ένα ορεινό βλαχοχώρι, την τουρκοκρατούμενη ακόμη Αβδέλλα Γρεβενών.
Εκεί, γεννήθηκαν ο Γιάννης Μανάκιας (1878) και ο αδελφός του Μίλτος (1882) οι άνθρωποι δηλαδή που, αποδεδειγμένα πια, έφεραν πρώτοι το σινεμά στα Βαλκάνια και οι άνθρωποι που γύρισαν στο χωριό τους την πρώτη κινηματογραφική ταινία.
Η ιστορία των αδελφών Μανάκια, των πρώτων κινηματογραφιστών των Βαλκανίων είναι από μόνη της συναρπαστική. Είναι, στην ουσία, η ιστορία των Βαλκανίων στις αρχές του 20ού αιώνα. Δηλαδή σε μια εποχή τεράστιων γεωπολιτικών μεταβολών, εθνικών μεγαλοϊδεατισμών και διεκδικήσεων που ξεκίνησαν με την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τις οποίες οι δυο πρωτοπόροι κατέγραψαν με τον φακό τους.
Πρώτος ο Γιάννης Μανάκιας σπουδάζει δάσκαλος και ζωγράφος στο γειτονικό Μοναστήρι (τα σημερινά Μπίτολα της Βόρειας Μακεδονίας) και ειδικεύεται στην ιχνογραφία και καλλιγραφία. Στα 1898, έχοντας μυηθεί και στην τέχνη της φωτογραφίας, ανοίγει φωτογραφείο στα Ιωάννινα και μυεί στην τέχνη και τον αδελφό του Μίλτο που ως τότε ζούσε στην Αβδέλλα.
Το καλοκαίρι του 1905 οι Μανάκια ταξιδεύουν στην Κωνσταντινούπολη κι αμέσως μετά στη Ρουμανία, στο Βουκουρέστι. Εκεί τους δόθηκε η ευκαιρία να πληροφορηθούν τις νέες εξελίξεις στον χώρο της φωτογραφίας. Όπως θα διηγηθεί αργότερα ο Μίλτος Μανάκιας, «στην πρωτεύουσα της Ρουμανίας καταλάβαμε ότι στην Αγγλία και στη Γαλλία πουλάνε μηχανές για γύρισμα “ζωντανών φωτογραφιών”. Αυτή η είδηση για εμάς, εκείνη την εποχή, ήταν απίστευτη και μας προκάλεσε σοκ, παρόλο που δεν μάς άφηνε περιθώρια για υποψίες, αφού μάλιστα είδαμε με τα ίδια μας τα μάτια την προβολή μιας ταινίας μικρού μήκους. Οι άνθρωποι σε αυτές τις ταινίες θύμιζαν ένα είδος μαριονετών, επειδή οι κινήσεις τους ήταν διακεκομμένες»
Η επιθυμία γεννήθηκe και λίγο μετά ο Γιάννης θα ταξίδευε ως το Λονδίνο όπου θα αγόραζε μια κινηματογραφική μηχανή Urban Bioscope με σειριακό αριθμό 300 και με την οποία τα δυο αδέλφια άρχισαν να κινηματογραφούν διάφορα θέματα καθημερινής ζωής.
Το 1905 οι Μανάκηδες γύρισαν το πρώτο ντοκιμαντέρ στα Βαλκάνια
Έτσι το 1905 οι Μανάκηδες γύρισαν το πρώτο ντοκιμαντέρ στα Βαλκάνια με τίτλο «Υφάντρες» με πρωταγωνίστρια την Κλεισουριώτισσα στην καταγωγή γιαγιά τους Δέσπα ή Δέσπω (Δέσποινα) Μανάκη η οποία έγνεθε μαλλί και ύφαινε στον αργαλειό.
Το δεύτερο σε σειρά ντοκιμαντέρ τους «Το υπαίθριο σχολείο στην Πίνδο» ξεκινάει με ένα είδος λιτανείας όπου σε μια πλαγιά βαδίζουν κληρικοί και λαϊκοί μαζί με παιδιά που μεταφέρουν μια θρησκευτική εικόνα. Στα επόμενα πλάνα απαθανατίζεται το υπαίθριο ελληνικό σχολείο της Αβδέλλας εν ώρα μαθήματος. Το υλικό αυτό αποτελεί μοναδικό τεκμήριο για την Ελληνορθόδοξη εκπαίδευση στην Τουρκοκρατούμενη Μακεδονία και συμπληρώνει το πλούσιο σχετικό φωτογραφικό υλικό.
Το διάσημο "Ατελιέ καλλιτεχνικής φωτογραφίας" του Μοναστηρίου
Δύο άλλα κλασικά ντοκιμαντέρ των αδερφών Μανάκια με πλούσιο υλικό από την οικονομική και κοινωνική ζωή στην Μακεδονία τα χρόνια της Οθωμανοκρατίας είναι ο «Βλάχικος γάμος» και η «Εμποροπανήγυρις».
Από το 1905 και μετά οι Μανάκια μετακομίζουν στο Μοναστήρι, σημαντικό κέντρο πολιτικών, οικονομικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων στα Βαλκάνια εκείνη την εποχή, και ανοίγουν το διάσημο "Ατελιέ καλλιτεχνικής φωτογραφίας" του Μοναστηρίου. Το 1906 μετά από πρόσκληση του Βασιλιά Καρόλου I, λαμβάνουν μέρος σε μια διεθνή φωτογραφική έκθεση στα Σινάϊα της Ρουμανίας όπου κερδίζουν το Χρυσό Μετάλλιο. Το 1911 γίνονται οι φωτογράφοι του Οθωμανού Σουλτάνου και το 1929 του Σέρβου Βασιλιά Αλέξανδρου Α΄ Καραγιώργεβιτς.
Έκτοτε, οι αδελφοί Μανάκια κατέγραψαν με τον φακό τους όλα τα σημαντικά γεγονότα και φωτογράφισαν μερικά από τα πιο διάσημα πρόσωπα της εποχής. Ο Μακεδονικός Αγώνας, η επανάσταση των Νεότουρκων, το Ηπειρωτικό ζήτημα, οι δυο Βαλκανικοί Πόλεμοι, η Μικρασιατική καταστροφή είναι μερικά από αυτά Παράλληλα μάς άφησαν ένα τεράστιο και γνήσιο κινηματογραφικό και φωτογραφικό υλικό για την ζωή στα Βαλκάνια κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Το συνολικό υλικό τους ανέρχεται στις 12.000 φωτογραφίες και 67 ταινίες μικρής διάρκειας…..
Στις 7 Ιουλίου 1921 πήραν την άδεια και νοίκιασαν μια γεννήτρια από τον βλάχο Χρήστο Κίργιο ή Κυρατζή και δημιούργησαν τον πρώτο κινηματογράφο στο Μοναστήρι. Λειτούργησε για χρόνια αλλά καταστράφηκε ολοσχερώς από πυρκαγιά, το 1939.
Μετά την καταστροφή της κινηματογραφικής τους αίθουσας τα δύο αδέρφια χώρισαν. Ο Γιάννης επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη, όπου δίδαξε στη Ρουμάνικη Εμπορική Σχολή και εργαζόταν ως φωτογράφος στην παραλία. Μέχρι το τέλος της ζωής του παρέμεινε μια γλυκιά φυσιογνωμία, έξυπνος αλλά μοναχικός, με καλλιτεχνικές αγωνίες και θρήσκος. Πέθανε σε ηλικία 76 ετών στη Θεσσαλονίκη στις 19/5/1954, συντετριμμένος μετά και από το θάνατο του γιου του Δημήτριου σε ηλικία 22 ετών. Στο τέλος της ζωής του ήταν έρημος και πάμπτωχος.
Ο Μίλτος Μανάκης έζησε τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην Γιουγκοσλαβία, εργαζόμενος ως φωτογράφος και κινηματογραφιστής. Ευτύχησε μάλιστα να δει το πρόσωπό του σε γραμματόσημο που εκδόθηκε προς τιμήν του και να βραβευτεί από τον στρατάρχη Τίτο.
Η δραστηριοποίηση τους σε όλα τα Βαλκάνια είχε ως αποτέλεσμα να τους «διεκδικούν» … επτά συνολικά χώρες. Η Β. Μακεδονία, η Σερβία, η Τουρκία (επειδή ζούσαν σε έδαφος υπό οθωμανική διοίκηση), η Βουλγαρία (επειδή εκεί εξορίστηκε ο Γιάννης Μανάκιας) η Ρουμανία. Η αλήθεια όμως είναι πως οι Μανάκια ήταν Έλληνες Βλάχοι από την Αβδέλλα Γρεβενών.
Η ανάδειξη και προβολή του έργου
Φυσικά, όπως συμβαίνει σε πολλές περιπτώσεις το ελληνικό Κράτος ουδέποτε ενδιαφέρθηκε μεταπολεμικά να «κατοχυρώσει» την ελληνικότητα και το έργο των αδερφών Μανάκια, αφήνοντας χώρο στην ενιαία τότε Γιουγκοσλαβία και στη Βόρεια Μακεδονία κατόπιν, να το εκμεταλλευτούν και να το προβάλλουν.
Αυτό άρχισε να αλλάζει από το 1978 ακόμη, όταν δραστήριοι Αβδελλιώτες συνεπικουρούμενοι από διπλωμάτες μας στα Σκόπια και γενικά από το Υπ. Εξωτερικών άρχισαν να αναδεικνύουν τους Έλληνες Μανάκια και να αξιοποιούν το έργο τους.
Σήμερα ο Σύλλογος Αβδελλιωτών «Η Βασιλίτσα» έχει καθιερώσει προς τιμήν τους τις εκδηλώσεις «Μανάκεια» οι οποίες φέτος θα διεξαχθούν στην Αβδέλλα Γρεβενών το τριήμερο του Αγίου Πνεύματος, 7,8 και 9 Ιουνίου. Πρέσβεις, περιφερειάρχες, δήμαρχοι από τη Βόρεια Ελλάδα και άλλοι ειδικοί θα μιλήσουν για το έργο των Μανάκια, ενώ θα λειτουργεί παράλληλα Έκθεση φωτογραφίας. Οι εκδηλώσεις θα πλαισιωθούν από κινηματογραφικές προβολές, συναυλία παραδοσιακής μουσικής, λαϊκό γλέντι αλλά και περιηγήσεις σε τοπόσημα του χωριού που σχετίζονται με τους Αδερφούς Μανάκια.
Στις προθέσεις του Συλλόγου είναι η συνεχής ανάδειξη και προβολή του έργου τους- το οποίο ως γνωστόν έχει εμπνεύσει έναν Θόδωρο Αγγελόπουλο. Η διάσημη ταινία του Έλληνα σκηνοθέτη «Το βλέμμα του Οδυσσέα» είναι στην ουσία η ιστορία των δύο αδελφών που υπήρξαν οι πιονέροι του βαλκανικού σινεμά σε εποχές όπου τα Βαλκάνια παρήγαγαν άφθονη ιστορία και υλικό για εκείνους που είχαν πραγματικά μέσα τους το σπέρμα της δημιουργίας.