Λίγα χρόνια πριν, Αμερική και Λονδίνο δονήθηκαν με την είδηση ότι μια γυναίκα μεταφράζει για πρώτη φορά την Οδύσσεια του Ομήρου και το κάνει μεγαλειωδώς. Η Έμιλι Γουίλσον, κορυφαία μελετήτρια και μεταφράστρια που εμβαθύνει στο σύμπαν των κλασικών με απίστευτη διαύγεια, έρχεται στην Αθήνα έχοντας μόλις μεταφράσει και την Ιλιάδα.
Oρόσημο. Αριστούργημα. Αθλος. Λέξεις που χρησιμοποιεί ο διεθνής τύπος, οι κορυφαίοι μελετητές της αρχαίας γραμματείας για την Εμιλι Γουίλσον. Κάθεται απέναντί μου, μπροστά από ένα δάσος παλαιών εκδόσεων στα ράφια της Γενναδείου Βιβλιοθήκης και μου τραγουδάει ένα παιδικό τραγούδι για την Καλυψώ που θυμάται από τότε που ήταν 8 ετών και ανέβασε το σχολείο της στην Οξφόρδη την Οδύσσεια σε μιούζικαλ. Αργότερα νιώθω ότι με υπνωτίζει καθώς βαθαίνει τη φωνή της και απαγγέλει τις τόσο χαρακτηριστικές επαναλήψεις στις φράσεις της Οδύσσειας, για τον Πολύφημο, για την αυγή με τα ροζ ακροδάχτυλα -κάθε φορά που ακούω τα κύματα στον ωκεανό σκέφτομαι τον Πολύφημο, μου λέει.
Η Εμιλι Γουίλσον με το λαμπερό μυαλό που μοιάζει να συνομιλεί απευθείας με τους συγγραφείς της αρχαιότητας, που διδάσκει στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνιας στην Φιλαδέλφεια, έρχεται στην Αθήνα στις 3 Οκτωβρίου για μια διάλεξη σχετικά με τον ηρωισμό στον Ομηρο, το πόσο τα κείμενά του συνομιλούν με την εποχή μας. Μια διάλεξη ορόσημο στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, που θα επαναληφθεί τον Ιανουάριο στην Ουάσιγκτον και τον Μάιο στη Νέα Υόρκη.
Συναρπαστική ομιλήτρια, που δεν επιτρέπει στην ασύλληπτη γνώση και επιστημονοσύνη της να κάνει τον λόγο της σκληρά ακαδημαϊκό. Μου εξηγεί ότι οι αρχαίοι ελληνικοί μύθοι την έσωσαν όταν ήταν ένα μικρό ντροπαλό φοβισμένο παιδί, σαν ψυχαναλυτής της έδειξαν τις δυνατότητές της. Μιλά για τον μοναδικό ρυθμό, το τραγούδισμα του Ομήρου -που είναι σίγουρη ότι δεν ήταν ένα πρόσωπο- για το σημαίνει να είσαι σήμερα ήρωας και για το γεγονός ότι η Ιλιάδα σήμερα, όπως την διαβάζουμε σε αυτή τη συνθήκη, μιλά για όσα ζούμε. Για το τέλος του χρόνου.
Eχετε τρία παιδιά (18, 13 και 12 ετών). Αναρωτιέμαι αν όταν ήταν μικρότερα αντιλαμβάνονταν τι ακριβώς κάνετε, πώς αντιμετώπιζαν το έργο σας, τη διδασκαλία και τη μετάφραση των αρχαίων κειμένων.
Πάντα αγαπούσαν τις ιστορίες για τις θεές και τους θεούς που κάνουν συναρπαστικά πράγματα. Ακόμα και όταν ήταν μικρά, τους άρεσε να ακούν πώς ο Οδυσσέας συνάντησε την μητέρα του. Ναι, φυσικά, η αξία του σοκ υπάρχει στους αρχαιολογικούς μύθους και αυτό πάντα ενθουσιάζει τα παιδιά.
Εντάσσονταν αυτοί οι μύθοι στις ιστορίες που τους λέγατε για να κοιμηθούν;
Χρησιμοπούσα κάποιες ιστορίες φυσικά, όπως αυτή του Κύκλωπα και της Οδύσσειας.
Και εσείς όμως μπήκατε αρκετά μικρή στον κόσμο της αρχαίας Ελλάδας έτσι δεν είναι;
Ω ναι. Όταν ήμουν 8 ετών, το σχολείο μου στην Οξφόρδη ανέβασε μια θεατρική παράσταση όπου εγώ έπαιζα τον ρόλο της Αθηνάς. Ηταν μια διασκευή της Οδύσσειας, διάρκειας μίας ώρας, ειδικά για παιδιά. Δεν θυμάμαι τα λόγια που έλεγα, αλλά ένα εκπληκτικό τραγούδι που βασιζόταν στην ιστορία της Καλυψώς (μου το τραγουδάει). Στο Γυμνάσιο άρχισα να μελετώ αρχαία ελληνικά και λατινικά, οπότε δεν υπήρχε πλέον ο παράγοντας της μεταμφίεσης, αλλά η περιήγηση στην ίδια την γλώσσα και τα αυθεντικά κείμενα.
Μεγαλώσατε σε ένα ακαδημαϊκό περιβάλλον όμως.
Η μητέρα μου, που πέθανε πέρυσι, ήταν καθηγήτρια στην Οξφόρδη με ειδίκευση στο σεξπηρικό έργο, ο πατέρας μου είναι συγγραφέας. Μεγάλωσα σε ένα σπίτι γεμάτο με βιβλία, οι γονείς μου ήταν φανατικοί αναγνώστες. Ήμουν ένα εξαιρετικά ντροπαλό παιδί, σιωπηλό, φοβόμουν εύκολα. Έβρισκα συναρπαστικό τον κόσμο της αρχαίας Ελλάδας, τα τεράστια συναισθήματα που κατέκλυζαν τους ανθρώπους, τον τρόπο που τα εξέφραζαν φωνάζοντας. Με ενέπνεε, ήταν τόσο αντίθετο με την ησυχία του σπιτιού μου. Καθώς ήμουν κλεισμένη στο καβούκι μου, φανταζόμουν ότι μπορώ να είμαι πιο έντονη. Μεγαλώνοντας αυτά τα κείμενα με επηρέασαν πραγματικά προκειμένου να βρω τη φωνή μου, το μέγεθός μου.
Ήταν μια μορφή ψυχανάλυσης η μελέτη τους;
Απολύτως. Ναι. Ήταν τόσο απελευθερωτικό. Μου έδειξαν τις δυνατότητες που ήταν εκεί για εμένα. Στο πανεπιστήμιο, στην Οξφόρδη σπούδασα τους κλασικούς, αλλά πάντα με ενδιέφερε η αρχαία ποίηση σε συνάρτηση με την νεότερη ποίηση.
Πότε νιώσατε ότι ξεπεράσατε το όριο, το εμπόδιο της γλώσσας;
Χρειάστηκαν πολλά χρόνια. Ξεκίνησα να μελετώ αρχαία ελληνικά στα 15 μου χρόνια, τώρα είμαι 51 ετών και συνεχίζω. Τα κείμενα του Ομήρου έχουν μια καθαρότητα στο συντακτικό τους. Στις μεταφράσεις μου ήθελα να αναδείξω το γεγονός ότι ναι, τα αρχαία ελληνικά είναι δύσκολα όμως συνάμα μπορούν να είναι αρκετά εύκολα. Ξέρετε, ακόμα και αν είναι τελείως ξεκάθαρο το νόημα στο ομηρικό κείμενο, το ζητούμενο είναι να το μεταφράσω με τέτοιο τρόπο που θα έχει ακριβώς τον ίδιο αντίκτυπο. Είναι μια πάλη αυτή.
Η πιο προκλητική, δύσκολη στιγμή, ποια είναι σε μια μετάφραση;
Η πρώτη μου μετάφραση ήταν οι τραγωδίες του Σενέκα από τα λατινικά. Στην αρχή ήταν δύσκολο να καταλάβω τη φωνή, το στυλ του συγγραφέα. Με τον Σενέκα δεν ήξερα πόσο μεγάλες θα είναι οι προτάσεις, ποιος θα είναι ο ρυθμός, σε ποιο μέτρο θα καταλήξω. Το ίδιο αντιμετώπισα με τα κείμενα του Σοφοκλή, του Ευριπίδη, αλλά και με τον Πλάτωνα που μεταφράζω τώρα. Πώς ακουγόταν η φωνή τους; Πώς ακούγεται κάθε χαρακτήρας, πως θα μείνει ζωντανός; Πόσο ιδιωματική είναι μια φράση;
Γιατί αποφασίσατε να μεταφράσετε την Οδύσσεια και τώρα την Ιλιάδα που κυκλοφορεί σε λίγες μέρες;
Στον αγγλόφωνο κόσμο όταν δίδασκα μεταφράσεις με ενοχλούσε το γεγονός ότι δεν έχουν μέτρο, δεν έχουν τον κανονικό ήχο ο οποίος είναι καθοριστικός. Η εμπειρία δεν είναι μόνο εμπειρία της ιστορίας, αλλά και του ήχου, του ρυθμού. Σχεδιάστηκαν ώστε να ακούγονται. Χρειάζομαι τον ιαμβικό πεντάμετρο. Είναι γραφή για το σώμα και τη φωνή.
Διαβάζετε δυνατά τα κείμενά σας, τις μεταφράσεις;
Ναι συνέχεια. Πρέπει να το κάνεις, να διαβάζεις δυνατά αυτό που γράφεις. Καταλαβαίνεις αν λειτουργεί μια πρόταση, κάτι που δεν αντιλαμβάνεσαι όταν απλά την κοιτάς.
Πώς ξεκίνησε η μετάφραση της Οδύσσειας που έγινε παγκόσμιο νέο και συγκέντρωσε τολμώ να πω διθυραμβικές κριτικές;
Μου ζητήθηκε να μεταφράσω Όμηρο από τις εκδόσεις Norton, με τους οποίους συνεργαζόμουν ήδη στην ανθολογία τους για την παγκόσμια λογοτεχνία, συγκεκριμένα για την επανέκδοση της. Μέρος της δουλειάς μου ήταν να γράφω εισαγωγές για τις μεταφράσεις αρχαίων κειμένων, αλλά και να αποφασίσω ποιες μεταφράσεις θα μπουν στην ανθολογία. Όταν έφτασε η στιγμή να αποφασίσουμε για τον Όμηρο, δεν ήμουν σίγουρη ότι αρκούσε κάποια από τις υπάρχουσες μεταφράσεις. Ίσως χρειαζόμασταν μια καινούρια, σκέφτηκα. Και τότε ο εκδότης με ρώτησε αν θα μπορούσα να το κάνω εγώ.
Ποια ήταν η πρώτη σας αντίδραση σε αυτή την πρόταση;
Στην αρχή αγχώθηκα. Χρειάζεται μια ακόμα μετάφραση του Ομήρου; Υπάρχουν τόσες εκεί έξω. Μου πήρε χρόνο για να αποφασίσω τι θα μπορούσα να κάνω διαφορετικά. Άρχισα να ξαναδιαβάζω την Οδύσσεια στα ελληνικά, τη ραψωδία με τον Κύκλωπα, με εξαιρετικά αργό ρυθμό και στη συνέχεια διάβασα άλλες δέκα μεταφράσεις. Σκεφτόμουν τί μπορώ να κάνω διαφορετικά από όλες τις άλλες. Έτσι αποφάσισα ότι ναι, θέλω να το κάνω, μπορώ να το κάνω.
Σε τι διαφέρει λοιπόν η δική σας μετάφραση;
Πρώτα από όλα στο μέτρο. Οι πρώτες μεταφράσεις δεν έχουν κανονικό ρυθμό και αυτό πιστεύω ότι είναι ένα τεράστιο κοινό. Είναι καθοριστικό να ακούς τον ρυθμό, τη μουσική, του αυθεντικού κειμένου. Αλλά και να υπάρχει μεγαλύτερη ποικιλία στην οπτική.
Δηλαδή;
Δεν μας ενδιαφέρει η Οδύσσεια μόνο μέσα από την άποψη του Οδυσσέα. Πολλοί μεταφραστές αντιμετωπίζουν το ομηρικό έπος ως την ιστορία του Οδυσσέα και μόνο. Πιστεύω ότι υπάρχουν πολλές φωνές και οπτικές στην Οδύσσεια – πχ. τι νιώθει ο Πολύφημος όταν τυφλώνεται. Αυτό δεν εμφανιζόταν στις μεταφράσεις όπου συνήθως βλέπουμε μόνο την άποψη, την οπτική του πρωταγωνιστή.
Πόσο καιρό χρειαστήκατε για να μεταφράσετε την Οδύσσεια και στη συνέχεια την Ιλιάδα;
Λίγο πάνω από 5 χρόνια για την Ιλιάδα. Τόσο υπαγόρευε το συμβόλαιό μου. Τα πρώτα δύο χρόνια είχα κολλήσει και στα δυο μου έργα, δεν μπορούσα να γράψω το παραμικρό. Τίποτα από όσα έγραφα δεν ακουγόταν σωστά -όπως σας είπα τα διάβαζα δυνατά για να δω αν λειτουργούν. Όμως μετά από δυο χρόνια απόλυτης πάλης άρχισα να αισθάνομαι ότι ναι, τα πάω καλά. Άρχισα να νιώθω τη ροή. Η Ιλιάδα εκδίδεται τον Σεπτέμβρη.
Πόσο διαφορετική ήταν η διαδικασία της μετάφρασης μεταξύ Οδύσσειας και Ιλιάδας;
Είναι τόσο διαφορετικά βιβλία ως προς την ατμόσφαιρα, τα θέματα, την κλειστοφοβία αλλά ταυτόχρονα τόσο ίδια όσον αφορά την συνολική πλοκή, την αφήγηση του αποκλεισμού του ήρωα από την κοινότητά του. Όσον αφορά την διαδικασία της μετάφρασης, μια τεχνική δυσκολία είναι ότι στην Οδύσσεια με ενδιέφερε να διατηρήσω όσο περισσότερο γίνεται την αίσθηση του ρυθμού, διότι η αφήγηση είναι εξαιρετικά γρήγορη και κάποιες μεταφράσεις ήταν εκτενείς και βαρετές. Μια λέξη στο αυθεντικό ποίημα, στην μετάφραση γινόταν πέντε λέξεις. Ο αναγνώστης βαριέται έτσι. Ήθελα να τον κάνω να νιώθει πραγματικά αγωνία για το τι θα γίνει στη συνέχεια, να μην είναι αργή η μετάφραση. Η Οδύσσεια έχει τον ίδιο αριθμό αράδων με το αυθεντικό. Στην Ιλιάδα όμως δεν ήταν αυτό εφικτό, επειδή υπάρχουν πάρα πολλά και μεγάλα ονόματα. Τα ονόματα όμως είναι σημαντικά. Διαβάζουμε τα ονόματα των νεκρών και είναι ότι έχει απομείνει από αυτούς, δεν υπάρχουν τα σώματα. Αλλά το αξίζει.
Τι είναι να είσαι ήρωας σήμερα; Πόσο έχει αλλάξει ο ορισμός;
Το ερώτημα τού σε τι δίνουμε αξία και πόσοι διαφορετικοί τρόποι υπάρχουν για να γίνει κάποιος ήρωας, διατρέχει και την Ιλιάδα. Μπορείς να είσαι ήρωας εξαιτίας της φυσικής ρώμης, της δύναμης, της ταχύτητας του σώματος και του μυαλού. ¨Η μπορείς να είσαι ήρωας εξαιτίας των χρημάτων και της εξουσίας που έχεις, όπως ο Αγαμέμνων. Ή μπορείς να είσαι ήρωας εξαιτίας της έξυπνης στρατηγικής σου, όπως ο Οδυσσέας. Υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τρόποι να είσαι ήρωας στην Ιλιάδα και πιστεύω ότι αυτό ισχύει και σήμερα.
Μετά την πανδημία, πιστεύετε ότι έχει εμποτίσει τον ορισμό του ήρωα ο ανθρωπισμός, το να είσαι άνθρωπος;
Ναι. Υπάρχει ο ηρωισμός της επιβίωσης και η επικέντρωση στην ευαλωτότητα των ανθρώπων σε έναν φρικτό κόσμο γεμάτο κινδύνους. Κλειστήκαμε δεν μετακινούμασταν, ζευγάρια καταστράφηκαν, η ευαλωτότητα του σώματος αυξήθηκε. Αναρωτιόντουσαν όλοι ποιος θα είναι ο σωτήρας τους. Ηταν οι γιατροί, το νοσηλευτικό προςσωπικό. Όμως και στον Όμηρο, ο Πάτροκλος πεθαίνει επειδή θέλει να σώσει τους ανθρώπους.
Και βέβαια ο πόλεμος στην Ουκρανία. Ο ‘Ομηρος θα είχε πολύ υλικό για να γράψει.
Τόσο πολύ υλικό. Τόσο πολύ. Ποιος ξέρει, ίσως ο πόλεμος του Πούτιν θα είναι δεκαετής, όπως ο Τρωικός. Αλλά υπάρχουν και οι μικροί, οι μεταφορικοί πόλεμοι. Δείτε την Ιλιάδα: δεν αφορά μόνο τον πόλεμο των Ελλήνων με τους Τρώες, αλλά και τον πόλεμο μεταξύ των ίδιων των Ελλήνων. Τεράστια πολιτικά ρήγματα υπάρχουν στις ΗΠΑ αλλά και στις ΗΠΑ, οι άνθρωποι δεν μιλάνε μεταξύ του, δεν αναγνωρίζουν καν τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά των άλλων. Τόσοι μικροί εμφύλιοι εξαιτίας του θυμού, αλλά και του πένθους που νιώθουν οι άνθρωποι τα τελευταία χρόνια.
Είναι τελικά ο Όμηρος ένας διαρκώς σύγχρονος συγγραφέας;
Απολύτως. Και πιστεύω ότι η Ιλιάδα σήμερα είναι πολύ πιο ζωντανή, πιο ορατή, απ’ ότι όταν την διαβάζαμε πενήντα χρόνια πριν. Αφορά το τέλος όλων των εποχών. Το τέλος του χρόνου. Και εμείς τώρα ζούμε την εποχή της κλιματικής κρίσης, δεν ξέρουμε για πόσα χρόνια ακόμα η ανθρωπότητα θα μπορεί να υπάρχει σε αυτό τον κόσμο. Η Ιλιάδα μάς πηγαίνει σε έναν κόσμο όπου οι άνθρωποι προσπαθούν να φτιάξουν μια ανάμνηση που θα κρατήσει για πάντα, όμως ο Απόλλωνας και ο Ποσειδώνας γυρίζει ανάποδα τα ποτάμια για να ξεγράψει τα πάντα, να μην απομείνει τίποτα. Αυτό που ζούμε τώρα.
Θυμάμαι το σημείο στη Μήδεια του Ευρυπίδη «τρελάθηκε η φύση, κυλάνε τα ποτάμια ανάποδα, το δίκαιο αντιστρέφεται»…
Είναι τόσο οδυνηρό. Και η Μήδεια αρχίζει με την τροφό να εύχεται να μην είχε ποτέ κατασκευαστεί η Αργώ, να μην είχε πάει ποτέ στην Κολχίδα. Εχει τόση σχέση με όσα έχουμε κάνει στην γη, στον πλανήτη μας και τώρα μας καταδιώκει. Η ανθρώπινη τεχνολογία καταστρέφει τελικά τον κόσμο μας, μας μικραίνει.
Πιστεύετε ότι έχουμε χάσει την ικανότητα να δημιουργούμε νέους μύθους;
Υπάρχουν οι παλιοί μύθοι, αλλά και νέοι: ο Σούπερμαν, ο Μπάτμαν είναι σύγχρονοι μύθοι. Μύθος είναι μια ιστορία που ανήκει στους ανθρώπους. Σκεφτείτε πόσοι μοντέρνοι μύθοι υπάρχουν σε πολλές σύγχρονες κουλτούρες για τον Μεσσία που θα έρθει στην πολιτική, σαν τον Μωυσή.
Πώς φαντάζεστε ότι θα ήταν ο Όμηρος ως άνθρωπος;
Νομίζω ότι Ομηρος είναι το βολικό όνομα για αυτά τα ποιήματα που δεν ξέρουμε ακριβώς πώς κατασκευάστηκαν. Είναι η φαντασία πολλών ανθρώπων μαζί. Μια συλλογική δουλειά. Ακόμα και αν ήταν ένας άνθρωπος, σίγουρα χρησιμοποίησε μια μακριά αλυσίδα ιστοριών.
Για χρόνια οι τίτλοι των συνεντεύξεων σας εστιάζουν στο γεγονός ότι είστε γυναίκα. Η πρώτη γυναίκα μεταφράστρια της Οδύσσειας στα αγγλικά…
Είναι κάπως κουραστικά πια, η πρώτη γυναίκα, η πρώτη γυναίκα... Δεν το σκέφτομαι όταν κάνω την δουλειά μου. Υπάρχουν σπουδαίες μελετήτριες του Ομήρου δεν θέλω να σβήσω το όνομά τους. Χτίζω πάνω στη δουλειά προηγούμενων ερευνητών, μεταξύ των οποίων και γυναίκες. Η Ιλιάδα έχει μεταφραστεί από γυναίκα ήδη και κυκλοφορεί και ανυπομονώ για τις αντιδράσεις. Είναι διαφορετική από τη δική μου γιατί οι γυναίκες δεν είμαστε όλες ίδιες.
Τι γράφετε αυτή την εποχή;
Γράφω μια μυθοπλαστική δική μου ανάγνωση των Τρωικών Πολέμων που είναι περιθωριοποιημένες στον Όμηρο. Ένα πόα τα όρια στην εμπειρία της Ιλιάδας είναι ότι αν δεν έχεις γνώση για κάποιες ιστορίες που είναι κλειδωμένες στο παρελθόν του κειμένου. Θα δεις ξεκάθαρα την Ιλιάδα αν δεις όλους τους μύθους που την περιβάλλουν
Πόσες είναι αυτές οι ιστορίες;
Πολλές πολλές. Πάρα πολλές. Για κάποιες δεν έχουμε απαραίτητα πολλές πληροφορίες. Και στις σημειώσεις από τις μεταφράσεις της ελληνιστικής περιόδου. Θα κάνω retelling. Επίσης μεταφράζω μια επιλογή κειμένων του Πλάτωνα.
Info
Η Γεννάδειος Βιβλιοθήκη της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα,στη μνήμη της Θάλειας Ποταμιάνου, διοργανώνει διαλέξεις θα δώσει η Δρ. Emily Wilson, αναγνωρισμένη κλασική φιλόλογος και μεταφράστρια της «Οδύσσειας» του Ομήρου.
Οι τρεις, διαφορετικές, διαλέξεις θα έχουν ελεύθερη είσοδο και θα προβληθούν ζωντανά μέσω διαδικτύου, στην Αθήνα στις 3 Οκτωβρίου 2023, στην Ουάσιγκτον D.C. στις 24 Ιανουαρίου 2024 και στη Ν. Υόρκη στις 8 Μαΐου 2024.