Από τους πρώτους ήχους και τις εικόνες ανάμεσα στα βιομηχανικά ερείπια της Ελευσίνας, η εγκατάσταση «Θραύσματα» προκαλεί μικρά συναισθηματικά σοκ. Η πολεμική τέντα του Καραϊσκάκη, συναντά στίχους από τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» και τον ύμνο της Ουκρανίας.
Παρκάρεις στον παραλιακό δρόμο, απέναντι από πλοία φαντάσματα. Περπατάς λίγα μέτρα στο πλακόστρωτο, μπαίνεις στο χωμάτινο χώρο του χώρου στάθμευσης στο Παλαιό Ελαιουργείο της Ελευσίνας και ακούς μία μελωδία γνώριμη που σε προκαλεί ακαριαία φόρτιση. Μπροστά σου μια τεράστια λευκή τέντα και στο βάθος ένα δάσος από όρθιες στήλες που μοιάζουν διαφανείς. Σαν ένα φουτουριστικό κενοτάφιο.
Αυτό που ακούς και σε ταράζει είναι ο ύμνος της Ουκρανίας, όπως τον ερμήνευσαν η χορωδία και οι μουσικοί της Μητροπολιτικής Οπερας της Νέας Υόρκης αυτές τις πρώτες αδιανόητες ώρες μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Βλέπεις μια τεράστια ολοκαίνουρια λευκή σκηνή, με δυο κορυφές και λευκές σημαίες να κυματίζουν, που είναι σαν να δίνει ζωή στο αχνάρι που άφησε στην Ελευσίνα η πολεμική σκηνή, το στρατηγείο από το οποίο ο Μακρυγιάννης έλεγχε όλη την περιοχή στην Επανάσταση εναντίον των Τούρκων.
Την εγκατέστησε το 1826 τη δική του σκηνή ο Καραϊσκάκης και ήταν η βάση του για το στρατόπεδο με τους 10.000 άνδρες, το μεγαλύτερο της Επανάστασης. Αυτή η κυκλωτική αίσθηση, εισβολή σχεδόν, είναι η in situ εικαστική εγκατάσταση «Θραύσματα» και η αφηγηματική ιστορική εγκατάσταση «Πολεμική Σκηνή» που παρουσιάζει η «2023 Ελευσίνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης» στο πλαίσιο του αφιερώματος της στην Επανάσταση του 1821. Που τόσο μοιραία και αναπόδραστα συναντά, 2001 χρόνια μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία. Η ιστορικού περιεχοµένου έκθεση είναι σε επιμέλεια της Ερατούς Κουτσουδάκη και επιστημονική επιμέλεια του Στέφανου Καβαλλιεράκη, με την πολύτιμη συμβολή τοπικών ιστοριοδιφών και συλλεκτών της Ελευσίνας.
Στίχοι του Σολωμού στις πλάκες ενός «κενοταφίου»
Τι είναι όμως αυτές οι διάφανες στήλες που ξεπροβάλλουν στο βάθος, που σχεδόν σε τυφλώνουν με το δυνατό φως του ήλιου, ενώ μοιάζουν με εγκαταστάσεις φωτός το βράδυ, καθώς σουρουπώνει ή ανάβουν οι λάμπες στον χώρο; Είναι 60 στήλες από καθρέπτη – για αυτό μοιάζουν διάφανες, απορροφούν και ενσωματώνουν την εικόνα γύρω, τα χαλίκια, τα πόδια των θεατών. Οι στήλες αυτές, ακολουθούν μια διαδρομή σαν σε λαβύρινθο, και σε καλούν να διαβάσεις πάνω τους φράσεις-θραύσματα από τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» του Διονύσιου Σολωμού.
Μοιάζουν με φαντάσματα. Μοιάζουν με ένα κενοτάφιο όπου έχουν εναποθέσει κάποιοι ηρωϊσμό και ανθρώπινες θυσίες. Όπως εξηγεί η Ερατώ Κουτσουδάκη, η τοποθέτησή τους έγινε με αναφορά στην παράταξη του συμμαχικού νεκροταφείου στον Αλιμο. «Μάγεμα η φύσις και όνειρο στην ομορφιά και χάρη. Η μαύρη πέτρα ολόχρυση και το ξερό χορτάρι» διαβάζω σε μια στήλη.
Συγκρίνοντας το 1821 με τον πόλεμο στην Ουκρανία
«Ούτως ή άλλως το ποίημα “Ελεύθεροι Πολιορκημένοι”, είναι θραύσματα» λέει ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, καλλιτεχνικός διευθυντής της «2023 Ελευσίνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης». Και συνεχίζει «ξέρετε η Επανάσταση ήταν μια σειρά εμφανών και μια στρατιά αφανών ηρώων, όπως παντού και πάντα» ενώ αναφέρεται στη σύνδεση που αναπόφευκτα γίνεται μεταξύ διαφορετικών πολέμων, αγώνων, επαναστάσεων.
«Μια σύγκριση άνισων και άδικων πολέμων, όπως ήταν η ελληνική Επανάσταση του 1821 και όπως είναι αυτό που συμβαίνει τώρα με την Ουκρανία σήμερα. Η αναλογία Μεσολογγίου και Ουκρανίας είναι τρομακτική. Αν σας δείξω κείμενα από την πολιορκία του Μεσολογγίου και κείμενα από την πολιορκία της Μαριούπολης είναι τρομακτική. Αν αφαιρέσω τα ονόματα δεν θα ξέρετε ποιος μιλάει για ποιον.»
Δίπλα στο δάσος με τις στήλες στέκει μια σκηνή 160 τ.μ. (ένα χρόνο αναζητούσαν την κατάλληλη και τελικα βρέθηκε στο εξωτερικό) που παραπέμπει στη σκηνή, στο τσαντίρι που είχε στήσει ο Καραϊσκάκης στην Ελευσίνα -εκεί κιόλας τραυματίστηκε και έχασε τελικά τη ζωή του. Η πολεμική σκηνή φέρει μέσα της στοιχεία της ιστορίας όπως ανέκυψαν από τα αρχεία και τον πλούτο των συλλεκτών της Ελευσίνας. «Ένα υλικό ανεκτίμητο. Μέσα από αυτούς τους ανθρώπους η Ελευσίνα έχει ένα πολύ ισχυρό συλλογικό και ιστορικό ασυνείδητο που με μικρές εκρήξεις έρχεται στην επιφάνεια που και που», λέει ο Μιχαήλ Μαρμαρινός.
Ο ουκρανικός ύμνος, το αρβανίτικο μοιρολόι
Μεγεθυμένες γκραβούρες, αποσπάσματα εντύπων της εποχής, μεγεθυμένες εικόνες των προσωπικοτήτων που καθόρισαν την πορεία της Επανάστασης εντός και εκτός Ελλάδας (Ελληνες, Οθωμανοί, οι μεγάλοι Φιλέλληνες της Ευρώπης) βρίσκουν στέγη σε αυτή τη σκηνή, κάτω από ένα διαρκές ηχοτόπιο. Ακούμε τον ύμνο της Ουκρανίας από την Μητροπολιτική Οπερα της Ουκρανίας, ένα αρβανίτικο μοιρολόι, τη φωνή του Μιχαήλ Μαρμαρινού να διαβάζει απόσπασμα από την Ιστορία του Παπαρρηγόπουλου, το δημοτικό τραγούδι «Καραϊσκάκης έλεγε», θραύσμα από την «Ωδή στον Γεώργιο Καραϊσκάκη» του Διονύση Σαββόπουλο κ.ο.κ.
Φεύγοντας δεν αντιστέκεσαι για μια ακόμα φορά να περπατήσεις μέσα στον κήπο των «Ελεύθερων Πολιορκημένων». «Τρέμει η ψυχή και ξεστοχάει γλυκά τον εαυτό της», διαβάζεις σε μια από αυτές. Τα λόγια του Διονύσιου Σολωμού πάνω σε μια στήλη φάντασμα, μια στήλη από καθρέπτες, ένα κενοτάφιο. Και ανατρέχω στην Ουκρανή ποιήτρια Αiya Kiva, που λίγες μέρες πριν είπε «αρκετά μετά το τέλος του ρωσο-ουκρανικού πολέμου, η ποίηση θα αφουγκράζεται τον τρόμο σε όλους τους καθρέφτες που η ανθρωπότητα θα στρέφει το πρόσωπό της». Μεσολόγγι, Ελευσίνα 1821 – Μαριούπολη 2022.
INFO
H έκθεση – εγκατάσταση «Ελευσίνα και Επανάσταση» συνεχίζεται ως και τις 26 Ιουνίου στον χώρο στάθμευσης του Παλαιού Ελαιουργείου Ελευσίνας (Κανελλοπούλου 1). Πέμπτη έως Κυριακή 18.00-21.00. Είσοδος ελεύθερη