Ο Kerry James Marshall δεν ζωγραφίζει απλώς τον κόσμο των μαύρων Αμερικανών· τον ξαναγράφει. Στην αναδρομική έκθεση «The Histories» στη Royal Academy, κάθε καμβάς είναι πράξη αποκατάστασης, μια νέα εικόνα για όσα η Ιστορία αποσιώπησε.
Η πιο καθοριστική έκθεση που είδα στο Λονδίνο δεν έχει επιμελητικές ακροβασίες. Eίναι ένα σάρωμα μέσα από την Ιστορία και το βλέμμα. Τεράστιοι καμβάδες, μια επίθεση χρώματος και συμβόλων. Και το μαύρο που δεν είναι σκοτάδι αλλά φως, βάθος, αφήγηση, χρόνος.
Η έκθεση «The Histories» του Kerry James Marshall στο Royal Academy of Arts είναι η μεγαλύτερη αναδρομική του στην Ευρώπη: εβδομήντα έργα που απλώνονται σαν ένα έπος της μαύρης εμπειρίας. Από τη σκλαβιά ως τη διαστημική εποχή, από το σαλόνι ενός κομμωτηρίου ως τις αίθουσες της Royal Academy. Η ζωγραφική του δεν είναι μόνο εικαστική πράξη· είναι εργαλείο γνώσης, πολιτική τοποθέτηση, μια αισθητηριακή εκπαίδευση στο να βλέπεις όσα συνήθως παραμένουν αόρατα.
O αόρατος άνδρας
Η πρώτη αίθουσα τιτλοφορείται «Invisible Man». Μια επιλογή που εκφράζει μια καθοριστική στιγμή στη ζωή του. Ο Marshall γεννήθηκε στο Μπέρμιγχαμ της Αλαμπάμα και το 1963 η οικογένειά του μετακόμισε στο Λος Άντζελες σε ένα από τα πιο ταραγμένα χρόνια της αμερικανικής ιστορίας. Το 1965, παιδί ακόμη, επισκέφθηκε το Μουσείο Τέχνης της Κομητείας του Λος Άντζελες σε μια σχολική εκδρομή. Εκεί γεννήθηκε η πρώτη σπίθα.
Στα τέλη της δεκαετίας του ’60, ο νεαρός Marshall συμμετείχε σε θερινό εργαστήριο σχεδίου στο Otis Art Institute, όπου ανακάλυψε το έργο του Charles White, ενός από τους πρώτους Αμερικανούς καλλιτέχνες που απεικόνισαν τη ζωή των μαύρων με σεβασμό και δύναμη. Εγγράφηκε στο Otis το 1977 και αποφοίτησε έναν χρόνο αργότερα. Ήταν μια εποχή αμφισβήτησης: οι εννοιολογικοί καλλιτέχνες εγκατέλειπαν τη ζωγραφική, το Black Arts Movement προσπαθούσε να αποδεσμευτεί από τις ευρωπαϊκές παραδόσεις, ενώ ο Marshall, αντίθετα, παρέμενε πιστός στην εκπαίδευση των παλαιών δασκάλων.
Η καμπή ήρθε όταν διάβασε το μυθιστόρημα «Invisible Man» (1952) του Ralph Ellison. Ο ήρωας του Ellison νιώθει αόρατος γιατί δεν τον βλέπουν, δεν τον αναγνωρίζουν ως επιθυμητό ή άξιο ύπαρξης μέσα στην αμερικανική κοινωνία. Αυτή η ιδέα έγινε για τον Marshall μια πυξίδα.
Ξεκίνησε να ζωγραφίζει μαύρες φιγούρες πάνω σε μαύρο φόντο, τόσο σκοτεινό που οι μορφές σχεδόν χάνονταν. Η πρώτη τέτοια εικόνα, φτιαγμένη με αυγοτέμπερα -την τεχνική των εικαστικών στη Σιένα του 14ου αιώνα- έγινε το σημείο μηδέν. Από εκεί γεννήθηκε ένα νέο οπτικό λεξιλόγιο: το μαύρο ως υπαρξιακή παρουσία, ως ρητορική χειρονομία.
Στην έκθεση, παρατηρώ τους καμβάδες του Marshall, την συνειδητή επίπεδη αρχιτεκτονική τους· μια άρνηση της ψευδαίσθησης του βάθους. Όλα διαδραματίζονται πάνω σε μια επιφάνεια που πάλλεται σαν οθόνη. Οι μορφές και τα αντικείμενα συνυπάρχουν σε ένα συμπιεσμένο πεδίο όπου ο χρόνος, το παρόν και το παρελθόν, η ιστορία και η καθημερινότητα, συμπλέκονται.
Ο καλλιτέχνης ζωγραφίζει όχι μόνο σε καμβά, αλλά και πάνω σε υαλοΐνες, πάνελ PVC ή ξύλο, και συχνά αφήνει τα έργα στερεωμένα με μεταλλικά γατζάκια απευθείας στον τοίχο· σαν να αρνείται την «τελειότητα» του μουσειακού κάδρου. Η ζωγραφική του θυμίζει χειρονομία δρόμου έτσι όπως είναι ωμή, εκτεθειμένη, πολιτική. Και καθώς οι σκηνές του γεμίζουν με πυκνές λεπτομέρειες, κείμενα, τραγούδια, υφές και σύμβολα, αποκτούν σχεδόν εικονογραφική ένταση, σαν να βρίσκεσαι μπροστά σε έναν τοίχο γεμάτο ίχνη, σημειώσεις, απομεινάρια ζωής.
Καθώς προχωράς στην έκθεση, η αφήγηση βαθαίνει. Από την αορατότητα περνάμε στην Ιστορία: τη διαδρομή των σωμάτων, των ταξιδιών, της σκλαβιάς. Οι πράσινοι τοίχοι της επόμενης αίθουσας γράφουν "Middle Passage”. Είναι σαν να ανοίγει μπροστά σου η θάλασσα.
Η μέση διάβαση -από τις πιο ντροπαστικές στιγμές της ανθρώπινης ιστορίας
Σε μια άλλη αίθουσα, οι τοίχοι είναι πράσινοι. Εκεί ο Marshall αφηγείται το τραύμα του Middle Passage, της διατλαντικής μεταφοράς των σκλαβωμένων Αφρικανών προς τις αγορές της Αμερικής. Οι πίνακες των αρχών του ’90 είναι οι πρώτες του απόπειρες να μετατρέψει αυτή την ιστορία σε εικόνα. Το κάνει μέσα από αποσπάσματα: χάρτες, γράμματα, ναυτικά σύμβολα, μορφές της αφρικανικής θεολογίας.
Από το βάθος ενός έργου ξεπροβάλλει ο θεός Eshu Elegba, πνεύμα των σταυροδρομιών και των αλλαγών. Στο έργο «TerraIncognita» (1992), ο σερβιτόρος στο κέντρο της σύνθεσης φορά τα χρώματά του· πίσω του, ένα πλοίο και μια πυξίδα. Οι γραμμές γεωγραφικού πλάτους και μήκους χαράσσουν τις συντεταγμένες του Ατλαντικού.
Κάτω από τον χάρτη διακρίνεται ένας πολεμιστής και μια λίστα από εμπορεύματα που εξάγονταν από την Αφρική, μαζί με τα ονόματα των κρατών μετά την ανεξαρτησία τους. Το έργο διαλύει τον χρόνο: παρόν και παρελθόν μπλέκονται σε ένα ενιαίο πεδίο, σαν μια θάλασσα από μνήμη.
Γυμνός στην Ακαδημία
Αλλού, σε μια κόκκινη αίθουσα, οι πίνακες απεικονίζουν ατελιέ, αίθουσες διδασκαλίας και μουσεία. Ο Marshall τοποθετεί τους μαύρους ήρωές του όχι πια ως θεατές ή μοντέλα, αλλά ως δημιουργούς, ως κεντρικούς φορείς του καλλιτεχνικού λόγου.
Στον πίνακα «The Academy», ο γυμνός άνδρας, μοντέλο στην σχολή, σηκώνει το χέρι του, θυμίζοντας τη στάση των αθλητών Tommie Smith και John Carlos στους Ολυμπιακούς του 1968. Πάνω στο τραπέζι του σπουδαστή, μια μικρή φιγούρα nkisi nkondi, φυλαχτό δύναμης από το Κονγκό, υπενθυμίζει πως η τέχνη εδώ δεν είναι διακοσμητική: είναι μαγική, ιερή, πολιτική.
Ο Marshall χρησιμοποιεί πολλαπλές αποχρώσεις του μαύρου: ivory black, Mars black, carbon black. Τις στρώνει σε διαφάνειες, πλάι πλάι ή ανάμεικτες με άλλα χρώματα, ώστε το μαύρο να γίνει «πλήρως χρωματικό». «Αν λες μαύρο, πρέπει να βλέπεις μαύρο», έχει πει. Οι φιγούρες του δεν είναι καφέ, δεν μιμούνται ρεαλιστικά το δέρμα· είναι έννοιες. Είναι η ίδια η ιδέα της μαύρης παρουσίας ως πράξης ορατότητας.
Κόκκινο, μαύρο, πράσινο
Στην ενότητα “Red Black Green”, ο Marshall χρησιμοποιεί τα χρώματα της παναφρικανικής σημαίας που καθιέρωσε ο Marcus Garvey το 1920. Εδώ η πολιτική και ο ερωτισμός συνυπάρχουν. Οι πίνακες, γεμάτοι υπαινιγμούς, σχολιάζουν τον τρόπο που οι μαύρες γυναίκες απουσίαζαν από τα περιοδικά pin-up της Αμερικής.
Σε έναν από αυτούς, μια γυμνή γυναίκα κοιτά πίσω της, κρατώντας ένα αστέρι σαν τιμόνι πλοίου. Το σώμα της λάμπει, όχι ως αντικείμενο επιθυμίας, αλλά ως σύμβολο ελέγχου της πορείας. Είναι η «Black Star Line», το πλοίο του Garvey που θα μετέφερε τους μαύρους πίσω στην Αφρική· μόνο που εδώ το ταξίδι είναι πια εσωτερικό.
Το Πάνθεον των εξεγερμένων
Και τέλος, το «Pantheon»: το δωμάτιο όπου ο Marshall στήνει το δικό του εναλλακτικό πάνθεον. Οι ήρωές του δεν είναι βασιλιάδες και στρατηγοί, αλλά ποιητές, επαναστάτες, ακτιβιστές, άνθρωποι που αντιστάθηκαν στην αορατότητα.
Από τους σκλάβους που εξεγέρθηκαν έως τους ηγέτες των Black Panthers, τα πορτρέτα γίνονται πράξεις αναγνώρισης. Κάποια, όπως το «Untitled (London Bridge)», τοποθετούν έναν μαύρο άνδρα με sandwich board ανάμεσα σε λευκούς περαστικούς.
Η πινακίδα γράφει “Olaudah’s Fish & Chips” — φόρος τιμής στον πρώην σκλάβο και συγγραφέα Olaudah Equiano, του οποίου το όνομα, εδώ, γίνεται καθημερινό, μαγαζίσιο, ζωντανό. Σε έναν άλλον πίνακα, σχεδόν αόρατο, ο τίτλος «Black Painting» γίνεται κυριολεξία: ένα έργο που βλέπεις μόνο αν περιμένεις, αν αφήσεις τα μάτια σου να προσαρμοστούν στο σκοτάδι. Σαν να δοκιμάζει τα όρια της όρασης και της κατανόησης.
Oι Κένεντι, ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ
Ανάμεσα στις ενότητες «Red Black Green» και «Pantheon», υπάρχει μια μικρή αίθουσα σχεδόν βουβή, όπου η Ιστορία μαλακώνει και αποκτά οικιακό πρόσωπο. Σε αυτούς τους πίνακες, ο Marshall μεταφέρει τη συλλογική μνήμη μέσα στα σπίτια των μαύρων Αμερικανών, σαλόνια με δαντελένιες κουρτίνες, χαμηλούς καναπέδες, φυτά σε γλάστρες, ρολόγια τοίχου και φωτογραφίες παιδιών.
Εκεί, στον τοίχο, κρέμεται ένα υφασμάτινο πανό με την επιγραφή «We Mourn Our Loss», πλαισιωμένο με κρόσσια και φτερά. Επάνω του, τα πορτρέτα των δολοφονημένων ηγετών: John F. Kennedy, Robert Kennedy, Martin Luther King Jr. Η σκηνή μοιάζει με μνημόσυνο, αλλά είναι κάτι βαθύτερο, είναι ένας οικιακός βωμός, ένα άγραφο εικονοστάσι της Ιστορίας.
Οι ηλικιωμένες γυναίκες που πρωταγωνιστούν σε αυτά τα έργα στέκουν με αξιοπρέπεια και σιωπή· άλλοτε μπροστά στο τραπέζι, άλλοτε βυθισμένες στην πολυθρόνα, με το φως να τις περιβάλλει σαν φωτοστέφανο. Σαν άγγελοι της καθημερινότητας, μεταφέρουν τη μνήμη των νεκρών μέσα από τη φροντίδα του χώρου, τη θέση των κορνιζών, το κέντημα, τη σειρά των αντικειμένων.
Τα σαλόνια αυτά δεν είναι σκηνικά, είναι ιεροί τόποι. Εκεί όπου το ιδιωτικό γίνεται πολιτικό, και το πένθος μετατρέπεται σε μορφή αντίστασης. Μέσα από αυτές τις γυναίκες, ο Marshall ζωγραφίζει κάτι περισσότερο από την απώλεια: ζωγραφίζει την επιμονή της ζωής, την πράξη τού να θυμάσαι. Αυτές οι μορφές δεν πενθούν· επιβλέπουν. Είναι φύλακες του πόνου και της συνέχειας.
Καθώς βγαίνεις από την έκθεση, το βλέμμα σου χρειάζεται χρόνο να επανέλθει. Οι εικόνες έχουν μείνει μέσα σου σαν επίγευση από σίδερο και μέλι. Η τέχνη του Kerry James Marshall δεν ζητά να τη θαυμάσεις· απαιτεί να την αντέξεις. Είναι μια ολόκληρη Ιστορία ζωγραφισμένη από εκείνους που συνήθως απουσιάζουν από την Ιστορία.