Στην Κρήτη, η μνήμη δεν ανήκει στα μουσεία αλλά κυκλοφορεί ανάμεσα στους ανθρώπους, φοριέται στο σώμα, γίνεται σύμβολο. Σε αυτό τον τόπο, τον τόπο της, επιστρέφει η Σοφία Κοκοσαλάκη, μέσα από μια έκθεση στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Ρεθύμνου, που ενώνει τη μόδα με τις ρίζες και την προσωπική ιστορία. Μας μιλάνε οι επιμελητές της έκθεσης.
Στην Κρήτη, η μνήμη έχει υλικότητα. Είναι πυκνή. Τη νιώθεις να αναδύεται από τη γη, να φωλιάζει στα λευκά υφάσματα που βγαίνουν από αργαλειούς εδώ και δεκάδες αιώνες, να περπατά ξυπόλυτη στα καλντερίμια. Να φτερουγίζει σαν γάζα σε ένα φόρεμα που δεν ακολουθεί τάσεις αλλά γραμμές αιώνων. Αυτή η μνήμη, ζωντανή και αθέατη μαζί, διατρέχει την έκθεση «Είσαι ό,τι φοράς» στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης στο Ρέθυμνο: μια ωδή στη Σοφία Κοκοσαλάκη, μια έκθεση-πλατφόρμα όπου η τέχνη και η μόδα συμπλέκονται σε μια αέναη αιώρηση.
Η έκθεση, επιμελημένη από τη Μαρία Μαραγκού, τη Μαρία Παναγίδου και τον Σταύρο Καβαλλάρη, επιχειρεί μια βαθύτερη κατάδυση: όχι μόνο στη δουλειά της Κοκοσαλάκη, αλλά κυρίως στην πολιτική, την ταυτότητα, το σώμα, τη ρευστότητα της εποχής μας. Κυρίως, αναδεικνύει το νήμα της αιώρησης, την αίσθηση ότι η Σοφία ήταν πάντα παρούσα και απούσα, σαν διάφανη γάζα που καλύπτει αλλά δεν κρύβει. Ως προς τη σύλληψη και τη θεωρητική της θεμελίωση, πρόκειται για μια υποδειγματική περίπτωση.
«Η Σοφία Κοκοσαλάκη υπήρξε "κορίτσι της μόδας"» μου απαντά η Μαρία Μαραγκού. «Ένα κορίτσι με ισχυρές πολιτισμικές καταβολές και ρηξικέλευθες αντιθέσεις που βγαίνουν στη δουλειά της, όπως τα ντραπέ στην υψηλή ραπτική και τα δέρματα ή τα φίδια στο ντύσιμο του δρόμου (street fashion). Τα δύο τελευταία χρόνια μιλώντας και συνεργαζόμενη με τη μητέρα της Σοφίας, την κυρία Στέλλα Κοκοσαλάκη, την λάτρεψα ανακαλύπτοντας επιπλέον ότι έχουμε ένα πολύ ισχυρό κοινό, την τοπολατρεία. Ήταν τοπικίστρια έχοντας ωστόσο γνωρίσει τον κόσμο και έχοντας ζήσει το μεγάλο μέρος της ζωής της εκτός του τόπου της. Αυτό συνιστά μια θέση εσαεί επίκαιρη, η οποία καθορίζει τόσο τα απτά αντικείμενα όσο και την ατμόσφαιρα γύρω τους».
Δεν ήταν εύκολο να στήνεις μια έκθεση που στην καρδιά της φέρει ένα αφιέρωμα, σαν εικονοστάσι, στην Σοφία Κοκοσαλάκη που έφυγε τόσο πρόωρα από τη ζωή. «Η απώλεια ήταν δεδομένη εξαρχής. Ακουμπώντας στο στήσιμο τα σχέδια, χαϊδεύοντας τα ρούχα και ντύνοντας τις κούκλες έγινε κάποιες στιγμές πιεστική. Νιώθαμε τη Σοφία. Κάθε τόσο μετακινούσαμε τις κούκλες, αλλάζαμε τη φορά τους, η Μαρία (Παναγίδου) ένιωσε τα χέρια τους κάποια στιγμή, ο Σταύρος έβαλε δύο μπούστα σε χαρτόκουτες κι εγώ όλο τις έστριβα διαγώνια για να αποκτήσουν τη δραματικότητα και τη θεατρικότητα όπως με είχε συμβουλεύσει ο Θόδωρος Τερζόπουλος. Η όλη αίσθηση ότι βρισκόταν μαζί μας η Σοφία ήταν πιεστική και καθησυχαστική».
Αν η Σοφία παρακολουθούσε την έκθεση σαν επισκέπτρια, ρωτάω την κυρία Μαραγκού. «Nομίζω θα έκλεινε μάλλον το μάτι βλέποντας ότι η Ευγενία Αποστόλου χρησιμοποιούσε επίσης στα έργα της τις αγαπημένες της γάζες. Και θα γελούσε σίγουρα με το βίντεο του Άγγελου Παπαδημητρίου να μπαίνει σε έναν χώρο με τον μακιγιέρ του κανονικά ντυμένος και να βγαίνει ως Φρανσουάζ. Η Σοφία ήταν ηθική και στέρεη απέναντι στις αρχές της, γενναιόδωρη, δυνατή, παθιασμένη, ευαίσθητη και Κρητικιά με την έννοια της μητριαρχικής Κρήτης».
Ψηφιακή φωτογραφία τυπωμένη σε ακρυλικό καμβά aquaflex Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ)
Η Μαρία Παναγίδου θυμάται: «Συνάντησα τη Σοφία Κοκοσαλάκη μόνο μία φορά σε έκθεση του Ιδρύματος ΔΕΣΤΕ και μου έκανε εντύπωση το ευθυτενές και καθαρό του βλέμματός της και η ενέργειά της. Eξέπεμπε κάτι ανάμεσα σε αέρινη ύπαρξη με τα λευκά που φορούσε και σε μια γήινη λεβεντοσύνη. Τη γνώριζα μέσα από τη δουλειά της και τις παρουσιάσεις των ρούχων της στα έντυπα και το διαδίκτυο. Ώρα καλή για εμάς που έστω και τώρα μας δόθηκε η ευκαιρία να ‘‘συνομιλήσουμε’’ μαζί της».
Για να αποδώσει την ουσία της Σοφίας Κοκοσαλάκη μέσα από την τέχνη, η Παναγίδου επιλέγει τον Yves Klein και το έργο «ANT 82, Blue Age Anthropometry», του 1960: «Η Ανθρωπομετρία, το μπλε στο λευκό και η αιώρηση με παραπέμπουν στη Σοφία με την ελληνικότητα της και τα αέρινα στοιχεία που προσέδιδε στα ρούχα της».
Όσο για το σάουντρακ της ζωής της; «Θα μπορούσε να είναι το album του David Lynch, Lux Vivens με τη Jocelyn Montgomery στη φωνή και το βιολί, που κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ τον Αύγουστο του 1998. Είναι βασισμένο σε στίχους της ηγουμένης Hildegard von Bingen από τον 12ο αιώνα. Ο τίτλος του στα ελληνικά σημαίνει Ζωντανό Φως. Ένας τίτλος και ένα album που ‘‘μιλάνε’’ στη Σοφία».
Για τον Σταύρο Καβαλάρη, οι λέξεις που θα χρησιμοποιούσε για να περιγράψει τη Σοφία είναι «aνεαάρτητη, χειραφετημένη, αντισυμβατική, “δική μας”. Μια μείξη του Heroes του David Bowie με το Dance Away των Roxy Music με μια ελαφριά χρυσόσκονη από Lypsinka και Joey Arias.
Σήμερα η μόδα προέρχεται από τον δρόμο και όχι από τους μεγάλους οίκους αναρωτιέμαι πώς αυτό το “ανάποδο βλέμμα” καθόρισε τις επιλογές των επιμελητών στην έκθεση. Ζητάω από τον Σταύρο Καβαλάρη να ανατρέξει στις εμπειρίες του από την εποχή που ζούσε στη Νέα Υόρκη και συναντούσατε θρυλικούς δημιουργούς στο δρόμο, ανθρώπους με μοναδικό στυλ.
«Όταν είσαι 20 χρονών στη Νέα Υόρκη και περιφέρεσαι από την Madison Avenue στο West και στο East Village διαπιστώνεις, θέλοντας και μη, τις διαφοροποιήσεις, τις στιλιστικές εντάσεις, τους δημιουργικούς αντικομφορμισμούς. Αυτό στο μυαλό σου δημιουργεί βινιέτες με παράθυρα του Bergorf Goodman με ρούχα του Yves Saint Laurent και του Keith Harring στο Pyramid Club με τα επιζωγραφισμένα του T-shirts. Η διαδρομή, πιστέψτε με, ήταν μεγάλη, ‘‘μπερδεμένη’’ και, ταυτόχρονα, απελευθερωτική».
Ο Σταύρος Καβαλάρης μού εξηγεί ότι για αυτόν «τα έργα του Blind Adam αντανακλούν περίτρανα το high and low στην τέχνη, όπως και τα λόγια του: «Αν είσαι ότι φοράς, τότε με αυτές τις μάσκες είσαι Πάνας, με αυτά τα φτερά είσαι άγγελος και με το «ένδυμα» είσαι φιγούρα του κόσμου του Ζαν Κοκτώ». Αυτό που ενώνει βαθιά και σχεδόν υπόγεια τις απαντήσεις και των τριών επιμελητών της έκθεσης «Είσαι ό,τι φοράς» είναι η έννοια της μετάβασης και του διπλού ανήκειν.
Η Σοφία Κοκοσαλάκη εμφανίζεται ως μια φιγούρα ανάμεσα σε κόσμους: Κρήτη και Λονδίνο, μόδα και τέχνη, μνήμη και παγκοσμιότητα, υλικότητα και αοριστία. Αυτή η ρευστή ταυτότητα διαπερνά τις αφηγήσεις τους. Η αιώρηση και η γάζα, το αέρινο ύφασμα που καλύπτει χωρίς να κρύβει, που ενώνει το σώμα και τη σκέψη, τη μόδα και τη μνήμη. Η Σοφία ως ύφανση, ως φορέας πολιτισμικής συνέχειας, αλλά και ως «λευκή φιγούρα» που κινείται ανάμεσα στους χώρους.
*Πέρα από τις δημιουργίες της Σοφίας Κοκοσαλάκη, παρουσιάζονται έργα 29 καλλιτεχνών. Η έκθεση διαρκεί ως τις 31 Οκτωβρίου. www.cca.gr