Στο παλιό εργοστάσιο πλαστικών του Ρέντη, ο Τέλερ χτίζει τον δικό του καθεδρικό, μια εξομολόγηση με σώμα, χιούμορ, ευαλωτότητα. Από το πιάτο με το νεκταρίνι ως τη Bικτώρια Μπέκαμ και την Κιμ Καρντάσιαν, ο φωτογράφος που έκανε τη μόδα να ιδρώσει, Θυμίζει πως η αλήθεια μπορεί να είναι πιο αισθησιακή από την τελειότητα.
Καθώς ο Γιούργκεν Τέλερ συνομιλούσε με την Αφροδίτη Παναγιωτάκου στην είσοδο του Onassis Ready, πλάι στην ανοιχτή πόρτα, και ο ήλιος έπεφτε πίσω από τις αποθήκες του Ρέντη, ο ουρανός απέκτησε ένα σχίσμα σε χρώμα ροζ.
Το ίδιο ακριβώς ροζ με το φούτερ που είχε ρίξει στους ώμους και το σορτσάκι που φορούσε ο ρηξικέλευθος, σαμάνος της ανατροπής, φωτογράφος Γιούργκεν Τέλερ. Ένα ροζ αιρετικό για τη βιομηχανική γειτονιά, αλλά και τόσο τρυφερό και μαζί επικίνδυνο.
Εκείνη τη στιγμή κατάλαβα πως για τον Τέλερ αυτό που βλέπεις δεν είναι ποτέ απλώς μια εικόνα· είναι ένας τρόπος να νιώσεις την ένταση ανάμεσα στη ζωή και στην απουσία της. Είναι η πυρηνική ιδέα του έργου του Τέλερ: ότι η φωτογραφία, δεν είναι καταγραφή αλλά συναισθηματική πράξη. Δηλαδή, όταν βλέπεις μια φωτογραφία του (είτε είναι η Kate Moss, είτε ο ίδιος γυμνός στον τάφο του πατέρα του, είτε μια πατάτα σ’ ένα πιάτο) δεν αντικρίζεις απλώς ένα στιγμιότυπο. Βιώνεις τη σύγκρουση ανάμεσα στη ζωή και στο τέλος της, στο φως και στο σκοτάδι, στο ωμό και στο τρυφερό.
Στο Onassis Ready του Ιδρύματος Ωνάση στο τέλος της οδού Τσίρκα, ο Τέλερ στήνει μια τελετή πρόσκλησης στο παλιό εργοστάσιο πλαστικών που μεταμορφώθηκε σε ένα εργοστάσιο ονείρων, όπως είπε η καλλιτεχνική διευθύντρια του Ιδρύματος Ωνάση Αφροδίτη Παναγιωτάκου. «Ένα μέρος όπου η Αθήνα συναντά τη Νέα Υόρκη και το αύριο μπορεί να δοκιμαστεί». Εκεί άλλωστε δημιουργείται η δεύτερη έδρα, η ελληνική πλέον το ONX, με την πρώτη, αυτή της Νέας Υόρκης να μετακομίζει από τα σπλάχνα του Olympic Tower του Μανχάτταν στο Μπρούκλιν.
Η ίδια η Παναγιωτάκου, στην έναρξη της συζήτησης, το είπε απλά: «Αυτός είναι ένας χώρος που τον αποκαλούμε Factory of Adventures, Factory of Dreams. Αν είσαι καλλιτέχνης και κάποιος σου δίνει χρόνο, χώρο και χρήματα και σου λέει “κάνε ό,τι θέλεις”, αυτό είναι όνειρο. Μετά από δεκαπέντε χρόνια Στέγης, μπορούμε να πούμε: Onassis Ready is ready. Και είμαστε έτοιμοι να σας προσκαλέσουμε». Εξού και ο τίτλος της έκθεσης: είστε προσκεκλημένοι. You are invited.
Το πορτρέτο ενός πιάτου
Η πρώτη εικόνα που σε υποδέχεται είναι ένα λευκό πιάτο. Επάνω του ένα νεκταρίνι κι ένα σαλιγκάρι. Τίποτα άλλο. «Έμαθα ότι στα γερμανικά το πιάτο λέγεται τέλερ», λέει η Αφροδίτη Παναγιωτάκου. «Οπότε, αν θέλεις να δεις ένα αληθινό πορτρέτο του Γιούργκεν Τέλερ, είναι αυτό εκεί», λέει και η σύζυγος και πιο στενή συνεργάτιδα του Τέλλερ, η Dovile ακουμπισμένη στον τοιχο χαμογελά και σηκώνει τον αντίχειρα ψηλά. Έχει σημασία, θα δείτε και παρακάτω, οτιδήποτε κάνει ο Τέλερ, έχει την ανάγκη να παίρνει αυτό το thumps up της.
Κι έχει δίκιο η Παναγιωτάκου. Γιατί εδώ το πιάτο δεν είναι αντικείμενο, είναι πρόσωπο. Το νεκταρίνι, με τη στιλπνή του σάρκα, είναι ο καθρέφτης της επιθυμίας: η γεύση και το φως, το εφήμερο και το αισθησιακό, όλα όσα ο Τέλερ φωτογραφίζει για να τα κρατήσει λίγο ακόμα.
Όπως και ο ίδιος είπε αργότερα: «Δεν θέλω να προκαλώ με το σοκ, αλλά με την έκπληξη. Η ζωή είναι αστεία, τραγική και γεμάτη ομορφιά και θέλω να τα δείχνω όλα μαζί». Αλλά και «περπατάς στον δρόμο και βλέπεις πράγματα. Όχι σαν σύμβολα· απλώς τα βλέπεις. Και μετά κάτι μένει. Δεν φωτογραφίζω αμέσως· περιμένω ώσπου να ξανασυμβεί μέσα μου». Αυτό το πιάτο είναι η υπόσχεση της έκθεσης με τον τίτλο Υοu are invited: μια πρόσκληση στο απλό, στο ταπεινό, στο αληθινό.
Η Dovile, ο Ίγκι, η Ίγκι
Κάθε μεγάλο έργο του Τέλερ είναι μια μορφή οικογενειακού άλμπουμ αλλά φτιαγμένο από συναισθήματα και σάρκα γυμνή, προσπελάσιμη, τριχωτή, με πόρους, αληθινή (ακόμα και αν είναι η πλαδαρή σάρκα στα οπίσθια της Καρντάσιαν). Η γυναίκα του, Dovile Drizyte, η κόρη τους και ο ίδιος εμφανίζονται επανειλημμένα: στο σπίτι, στο αυτοκίνητο, στην παραλία, στο στούντιο.
Η Dovile, καθισμένη δίπλα στην κούνια, κουρασμένη, φωτισμένη από ένα πλάγιο φως που θυμίζει ολλανδική ζωγραφική. Πάνω από το κεφάλι της, μια φωτογραφία του Iggy Pop γυμνού, αγκαλιά με έναν κορμό δέντρου.
Η αντίθεση είναι συγκλονιστική: πάνω, το αρχέγονο σώμα της φύσης· κάτω, η ηρεμία της μητέρας. Μια διπλή εικόνα της ζωής. «Ζούμε μαζί, δουλεύουμε μαζί, μεγαλώνουμε μαζί. Ξυπνάμε κάθε μέρα και αρχίζουμε πάλι. Κάθε πρωί, εκείνη και εγώ, η κόρη μας Ίγκι, το φως στο δωμάτιο». Ένα δίπτυχο ανάμεσα στην αγριότητα και την τρυφερότητα.
Η ζωή είναι αστεία, τραγική και γεμάτη ομορφιά
Η Dovile δεν είναι μούσα, είναι ο καθρέφτης του. Μαζί της, ο Τέλερ δημιουργεί μια σειρά έργων που συνδέουν το χιούμορ με την οικειότητα, το οικογενειακό με το υπαρξιακό. Είναι ο τρόπος του να αποδεικνύει ότι η ευαλωτότητα δεν είναι αδυναμία· είναι μορφή δύναμης. «Νομίζω ότι αυτό που αγαπώ πολύ στη δουλειά σου είναι ότι δεν θέλεις να προκαλείς με το σοκ που είναι ο πιο εύκολος τρόπος να τραβήξεις προσοχή. Αλλά δημιουργείς έκπληξη. Και το κάνεις με το δικό σου χιούμορ, που είναι πολύ ιδιαίτερο», του λέει η Αφροδίτη Παναγιωτάκου
«Ναι. Η ζωή είναι αστεία, τραγική και γεμάτη ομορφιά» λέει ο Τέλερ, αυτός ο αναρχικός ασυμβίβαστος άνδρας που φωτογραφίζεται γυμνός με κάθε ευκαιρία κυρίως εκεί που δεν θα έπρεπε ίσως, όπως στον τάφο του πατέρα του και που ξαφνικά τον ακούω και νιώθω ότι είναι τόσο ευάλωτος, εύθραυστος. Θα τολμούσα να πω σχεδόν λυρικός, λέξη που ποτέ δεν θα σκεφτόμουν να βάλω πλάι στο όνομά του.
«Δεν θέλω να είμαι σοβαρός με τον τρόπο που η μόδα είναι σοβαρή -τόσο βαριά, τόσο στεγνή, τόσο επαναλαμβανόμενη. Εγώ είμαι σοβαρός με το χιούμορ μου. Αν αυτό βγάζει νόημα. Γιατί το χιούμορ είναι ο τρόπος να αντέξεις την ομορφιά και τη βαρύτητα μαζί. Όταν γελάς, μπορείς να δεις πιο καθαρά».
Με την Αφροδίτη Παναγιωτάκου να σχολιάζει: «Δεν μπορείς να είσαι πραγματικά αστείος, αν δεν έχεις υπάρξει πρώτα σοβαρός. Το χιούμορ σου είναι ένα είδος αλήθειας».
Μεγάλωσα με τον θυμό και την σιωπή του πατέρα μου
Εν αρχή ην το σώμα. Σε μία φωτογραφία, ο Τέλερ γυμνός στον τάφο του πατέρα του, ένα ποτήρι μπύρας στο χέρι, το πόδι πάνω σε μια μπάλα. Σε μια άλλη, γυμνός δίπλα στη Σάρλοτ Ράμπλινγκ, εκείνη να τον ξυρίζει μέσα σε ένα μαρμάρινο μπάνιο.
Δύο εικόνες που συνομιλούν σαν καθρέφτες. Η πρώτη -η νύχτα, το μάρμαρο, ο γυμνός γιος- είναι τελετή εξιλέωσης. Η δεύτερη -το φως, η γυναίκα, το ξυράφι- είναι τελετή μύησης. Μαζί, αφηγούνται την πορεία ενός ανθρώπου που ψάχνει να ξαναβρεί τη φωνή του πατέρα μέσα από το βλέμμα της μητέρας.
Η φωτογραφία πάνω στον τάφο δεν είναι πρόκληση· είναι πράξη συμφιλίωσης. Το γυμνό σώμα δεν είναι εργαλείο επίδειξης, αλλά απολογίας. Όπως λέει ο ίδιος: «Η ευαλωτότητα είναι μέσα μου. Δεν φοβάμαι. Μεγάλωσα με τον θυμό του πατέρα μου και τη σιωπή του. Δεν θέλω να καταστρέψω τη ζωή μου. Έχω μία ζωή και πρέπει να τη ζήσω θετικά».
Η μητέρα μου το φως, ο πατέρας μου η σκιά
Η σκηνή με τη Σάρλοτ Ράμπλινγκ -μισή μητέρα, μισή ερωμένη- φέρνει αυτή την εξομολόγηση στο φως. Ο Τέλερ εκθέτει το σώμα του όχι για να σοκάρει, αλλά για να ξορκίσει. Να δείξει ότι η φωτογραφία, όταν είναι αληθινή, μπορεί να μετατρέψει την ενοχή σε ομορφιά. Η γυμνή του παρουσία λειτουργεί ως εξιλαστήριο σώμα, όπως ο ίδιος το περιγράφει: ένα εργαλείο ελευθερίας από την ενοχή, μια πράξη ειλικρίνειας που δεν χρειάζεται τίποτα πέρα από το φως.
«Η μητέρα μου είναι μια απίστευτα σημαντική μορφή στη ζωή μου. Με στήριξε τρομερά, ειδικά όταν μετακόμισα στο Λονδίνο και δεν είχα χρήματα», λέει ο Τέλερ. «Ο πατέρας μου ήταν άλλος άνθρωπος· ποτέ δεν μιλούσε. Όταν ήμουν δεκαπέντε, ήθελα απλώς να φύγω. Έκανα οτοστόπ ως τη Σικελία, να ξεφύγω. Πριν φύγω, ο πατέρας μου -που ποτέ δεν μου είχε μιλήσει- μου έδωσε την κάμερά του και είπε: “Πάρε την. Τράβα μερικές φωτογραφίες.” Κι αυτό ήταν. Ήταν η τελευταία μας επικοινωνία. Λίγα χρόνια μετά, αυτοκτόνησε. Έτσι, με έναν τρόπο, η μητέρα μου και ο πατέρας μου υπάρχουν πάντα στο έργο μου. Εκείνη ως φως, εκείνος ως σκιά».
Ο καθεδρικός της μνήμης
Κατεβαίνοντας στο υπόγειο του Onassis Ready, μια καμπύλη αρχιτεκτονική ξύλινη κατασκευή, σχεδιασμένη από τον Tom Emerson, περιβάλλει τον επισκέπτη σαν θόλος. Tεράστιες φωτογραφίες γυναικών και ένα κουβούκλιο όπου προβάλλεται το διάρκειας πέντε λεπτών φιλμ του «Men» στο οποίο πρωταγωνιστεί ο ίδιος (με το ροζ σορτσάκι που φοράει και σήμερα) μαζί με τον Αλεξάντερ Σκάρσγκαρντ. «Ήξερα αμέσως ότι ήθελα να χτίσω κάτι σαν καθεδρικό», είπε.
Το «Men», μια επιστολή αγάπης στον πεθερό του, στον πατέρα του, στην ανδρική φιλία και στο γυναικείο βλέμμα πάνω στους άνδρες. «Οι γυναίκες έξω από τον χώρο με το βίντεο αντιπροσωπεύουν τη μητέρα μου. Ήταν το στήριγμά μου. Αλλά αυτή η εγκατάσταση είναι για όλους τους ανθρώπους που με έφτιαξαν όπως είμαι».
Ο χώρος μού θυμίζει κιβωτό. Καταφύγιο. Ο θόλος μοιάζει να αναπνέει· οι φωτογραφίες λειτουργούν σαν τοιχογραφίες ενός ιδιωτικού ναού -όλες τραβηγμένες στην Ιταλία κυρίως σε ναούς. Η αίσθηση είναι κατανυκτική: όχι θρησκευτική, αλλά ανθρώπινη. Ένας καθεδρικός της μνήμης χτισμένος από χαρτί, φως και σώμα.
«Το ιταλικό Harper’s Bazaar μου ανέθεσε να δημιουργήσω ένα ολόκληρο τεύχος, όχι απλώς 12 σελίδες», εξηγεί για τις εικόνες που περικλείουν το κουβούκλιο με το βίντεο. «Νομίζω ήταν 86 σελίδες, ένα holy issue -το “ιερό τεύχος”. Και σκέφτηκαν ότι θα φωτογράφιζα στη Βενετία, τη Ρώμη και το Μιλάνο. Αλλά εγώ είπα: ας σκεφτούμε κάτι άλλο. Είχα φωτογραφίσει τον Πάπα Φραγκίσκο στη Βενετία για τη Μπιενάλε, και αυτή η εμπειρία ήταν πολύ έντονη. Είμαι καθολικός, όπως και η γυναίκα μου, οπότε σκεφτήκαμε να φωτογραφίσουμε όλες αυτές τις εκκλησίες. Ήταν ιδέα της Ντοβίλε να το κάνουμε έτσι. Και μέσα από αυτή την ανάθεση γεννήθηκε όλο αυτό το σώμα δουλειάς, το πιο προσωπικό μου».
Η Νάπολη και η ελληνική επιγραφή
Σε μια φωτογραφία του ισογείου, από τη Νάπολη, δύο εργάτες με στολές εργασίες ( ο ίδιος και η Dovile) στέκονται κάτω από μια τεράστια σωλήνα που ξεκινά από τον πρώτο όροφο ενός κτιρίου -χωνί τα αποκαλούν στις οικοδομές. Πίσω τους, σε μια φθαρμένη ταμπέλα ξεχωρίζει η γραμμένη στα ελληνικά επιγραφή: «Ιδιοκτησία Εκκλησίας & Αδελφότητος των Αγίων Πέτρου & Παύλου των Ελλήνων εν Νεαπόλει».
Η φράση επιζεί μέσα στο χάος, όπως μια επιγραφή σε ερείπιο ναού. Κι εκεί, ανάμεσα στα γκράφιτι και τα σκουπίδια, ο Τέλερ αποτυπώνει την αόρατη συνέχεια του ελληνισμού μέσα στη Μεσόγειο. Είναι μια φωτογραφία-παλίμψηστο: το ιερό και το βέβηλο, το μνημείο και το εργοτάξιο, η ιστορία και η καθημερινότητα.
Η φωνή είναι εικόνα που αναπνέει
«Είσαι ο φωτογράφος με τη φωνή. Πότε τη χρησιμοποίησες πρώτη φορά;» ρωτάει η Παναγιωτάκου και ο Τέλερ γελά. «Όταν άρχισα να κάνω βίντεο μόδας», λέει. «Δεν άντεχα άλλο εκείνο το γυαλιστερό μοντάζ, τις εικόνες που κόβονται και ράβονται με ψεύτικη μουσική. Ήθελα να ακουστεί κάτι ανθρώπινο. Έτσι άρχισα να χρησιμοποιώ τη δική μου φωνή. Ήταν σαν τα αυτοπορτρέτα μου: το πιο φτηνό εργαλείο, αλλά και το πιο αληθινό. Η φωνή είναι εικόνα που αναπνέει. Και είναι δική μου».
Η φωνή του έχει αυτή τη χαρακτηριστική βαυαρική προφορά, εκείνη τη βραχνάδα που θυμίζει κάποιον που έχει γελάσει πολύ και έχει κλάψει εξίσου. Μιλάει αργά, χωρίς να αποφεύγει τα λάθη, σαν να δοκιμάζει τις λέξεις για πρώτη φορά. Γιατί ο Τέλερ δεν φοβάται να εκτεθεί. «Όταν χρησιμοποιώ τη φωνή μου, είναι σαν να φωτογραφίζω με ήχο. Δεν έχει σκηνοθεσία. Μόνο ρυθμό, τον ρυθμό της αναπνοής».
Η Παναγιωτάκου γελάει και του λέει ότι θα ήθελε να ακούει τη φωνή του στο GPS, να της λέει «στρίψε αριστερά», κι εκείνος απαντά αμέσως: «Όχι, όχι, δεν το θέλω αυτό. Θα ήμουν φρικτός οδηγός. Θα σταματούσα να φωτογραφίζω κάθε φορά που θα έβλεπα κάτι ωραίο!».
Το κοινό γελά. Κι όμως, η φράση αυτή συνοψίζει όλη τη φιλοσοφία του: ο Τέλερ δεν ακολουθεί ποτέ τη σωστή διαδρομή. Δεν έχει social media· συνειδητά. «Είναι επικίνδυνο να κοιτάς συνεχώς την οθόνη. Κι αν το κάνεις σοβαρά, είναι τρομερή δουλειά. Θα έπρεπε να το σκεφτώ όπως μια έκθεση ή ένα βιβλίο. Δεν το χρειάζομαι. Οι νέοι βλέπουν τη δουλειά μου μέσα από τις εκθέσεις και τα βιβλία». Ο Τέλερ πιστεύει στη φωτογραφία ως συνομιλία, όχι ως ροή περιεχομένου.
«Η επικοινωνία είναι σημαντική. Πρέπει να κάνεις τον άλλον να νιώθει καλά, να του μιλήσεις, να υπάρξει κάτι αληθινό. Δεν φωτογραφίζω απλώς, συνομιλώ».