Kατασκευάστηκε εν μέσω βαθιάς κρίσης, σχεδόν χάους, το 1882. Έγινε τοπόσημο του Πειραιά. Σήμερα πέτυχε το στοίχημα της λειτουργίας του ξανά ως πυρήνας πολιτισμού που φέρνει μεγάλα ονόματα του πολιτισμού και κόσμο από όλη την Αττική στις γεμάτες αίθουσες. Το Δημοτικό Θέατρο Πειραιά έχει γενέθλια.
Η διαδρομή του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά που φέτος συμπληρώνει 130 χρόνια ζωής είναι δαιδαλώδης, γοητευτική. Το κυριότερο ίσως είναι ότι ενσωματώνει πραγματικές ψηφίδες της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής του πρώτου λιμανιού της χώρας, του ιστορικού Πειραιά.
Η ιστορική επέτειος των 130 χρόνων του εξηγεί με όλες τις ένδοξες και σκοτεινές στιγμές του η δρ. Ιστορίας Ευαγγελία Μπαφούνη. «Το Δημοτικό Θέατρο Πειραιά, δεν αποτελεί μόνο το σημαντικότερο τοπόσημο της πόλης αλλά και ένα από τα σπουδαιότερα αρχιτεκτονικά μνημεία της χώρας. Πρόκειται για «ένα πειραϊκό αρχιτεκτόνημα, που πέρα από την τοπική του σημασία ανήκει στα αξιολογότερα μνημεία της δημόσιας αρχιτεκτονικής μας του περασμένου αιώνα» σημειώνει η αρχιτέκτων Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ.
Η απόφαση της κατασκευής του το 1882, εν μέσω οικονομικής κρίσης που οδήγησε στη μείωση των εισαγωγών-εξαγωγών, την πτώση της ναυτιλιακής δραστηριότητας αλλά και τη συρρίκνωση της κατανάλωσης και της πίστης, πυροδότησε σωρεία αντιδράσεων. Και ήταν φυσικό αφού το ποσό των 200.000 δρχ. που είχε εγγραφεί κατ΄αρχήν στον προϋπολογισμό για την κατασκευή του, αντιπροσώπευε περίπου τα δύο τρίτα των 315.000 δρχ. που προορίζονταν για τα δημοτικά έργα εκείνη τη χρονιά.
1822, ο Πειραιάς και ο ανταγωνισμός με Πάτρα και Ερμούποληυ
Ο Πειραιάς το 1882 με 25.000 κατοίκους είχε αναδειχθεί πλέον στην κατ΄εξοχήν πόλη της βιομηχανίας, του εμπορίου και της ναυτιλίας και έπρεπε να δείξει την υπεροχή της με κάθε τρόπο ως εκ τούτου είχε ανάγκη από αυτό το ναό της Τέχνης για πολλούς και διαφορετικούς λόγους. Πρωτίστως για να φιλοξενήσει τις διάφορες εκφάνσεις της τέχνης, κυρίως όμως για να δείξει την οικονομική της ακμή. Επιθυμούσε παράλληλα να τονίσει την υπεροχή του έναντι των ανταγωνιστριών πόλεων της Ερμούπολης, της Πάτρας και γιατί όχι ακόμη και της ίδιας της πρωτεύουσας Αθήνας.
Η Ερμούπολη και η Πάτρα είχαν ήδη τα δικά τους θέατρα, η πρώτη από το 1864, το θέατρο «Απόλλων», σε σχέδια του Pietro Sampo με 300-350 θέσεις, η Πάτρα με τον δικό της «Απόλλων», σε σχέδια του Τσίλερ με 240 θέσεις. Είχε φτάσει η στιγμή να αποκτήσει και ο Πειραιάς το δικό του Θέατρο, όπου εκτός των άλλων, οι σύζυγοι και οι θυγατέρες της διαμορφούμενης αστικής τάξης της πόλης, με αφορμή τις διάφορες χοροεσπερίδες και κοινωνικές συναθροίσεις, θα μπορούσαν να επιδείξουν στο υπέροχο Φουαγιέ του πρώτου ορόφου, τα ακριβά τους φορέματα, συχνά προερχόμενα ακόμη και από το Παρίσι
Ο σπουδαίος αρχιτέκτονας Ιωάννης Λαζαρίμος από την Ύδρα
Το όλο εγχείρημα θα ανατεθεί στον Υδραίο Ιωάννη Λαζαρίμο, τότε Δημοτικό Μηχανικό και μετέπειτα καθηγητή του Πολυτεχνείου. Ο Ι.Λαζαρίμος δεν ήταν τυχαίος μηχανικός, αφού θεωρείται με τους Σταμάτη Κλεάνθη, Εδουάρδο Σάουμπερτ, Περικλή Φωτιάδη και Λέων Καλλέργη από τους κορυφαίους μηχανικούς του 19ου αιώνα, λόγω της συμβολής του που υπήρξε θεμελιώδης, στην οικοδόμηση και οργάνωση του Πειραιά, σε μια εποχή που η πόλη μεταβαλλόταν ραγδαία, από ένα μικρό εμπορικό λιμάνι, σε βιομηχανικό και διοικητικό κέντρο της χώρας. Ο Λαζαρίμος θα δώσει τον καλύτερο εαυτό του στον σχεδιασμό του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά.
Το Δημοτικό Συμβούλιο θα εγκρίνει την κατασκευή του στην έρημη πλατεία Κοραή «έναντι του Δημοτικού Παρθεναγωγείου», αντί για το οικοδομικό τετράγωνο του Τινανείου κήπου όπως προβλεπόταν στο αρχικό σχέδιο πόλεως του 1835 των Κλεάνθη και Σάουμπερτ.
Με πρότυπο το Theatre d’ Odeon στο Παρίσι
Ο Λαζαρίμος σχεδιάζει ένα μεγαλοπρεπές κτήριο, με το μήκος της οικοδομής να φτάνει τα 45μ. και το πλάτος τα 34μ. χωρίς τα μαρμάρινα προπύλαια και τις εξωτερικές κλίμακες. «Διά την εσωτερικήν διάταξίν του ελήφθη βάσις το θέατρον του Ωδείου των Παρισίων (Theatre d’ Odeon), γενικώς παραδεδεγμένoν παρ’ όλων των αρχιτεκτόνων, δια την καλήν αυτού εσωτερικήν διάταξιν».
Το θέατρο εκτός από την πλατεία χωρητικότητας 600 θεατών θα περιέχει 3 σειρές με 23 θεωρεία κάθε σειρά, δηλαδή 69 συνολικά, που θα μπορούν να δεχτούν 414 θεατές και το υπερώο χωρητικότητας 300 θεατών. Το Δημοτικό Θέατρο είχε τη δυνατότητα να φιλοξενήσει συνολικά 1.314 και στην ανάγκη 1.500 θεατές.
Αξιόλογα σημεία της μελέτης του Λαζαρίμου ήταν: η πρόβλεψη 5 εξόδων για τους θεατές και 2 για τους ηθοποιούς γεγονός που θα εξασφάλιζε τη γρήγορη και ασφαλή εκκένωση του χώρου, ο εξοπλισμός της σκηνής, ο εξαερισμός και η θέρμανση μιας τόσο μεγάλης αίθουσας. Η μελέτη προέβλεπε ακόμη πολλούς και άνετους χώρους για τους ηθοποιούς αλλά και προσθήκη καταστημάτων και από τις 2 πλευρές του θεάτρου, ως απάντηση στις περιόδους οικονομικής δυσπραγίας.
Σκάβοντας για το θέατρο, η αποκάλυψη του αρχαίου ναού του Διονύσου
Ο αρχικός προϋπολογισμός του έργου άγγιζε τις 450.000 δρχ. όταν τα συνολικά έξοδα για τα δημοτικά έργα το 1884 προβλέπονταν να ανέλθουν στις 365.000 δρχ. γεγονός που θα οδηγήσει το Δήμο Πειραιά στη λύση του δανεισμού από την Εθνική Τράπεζα 250.000δρχ. Όταν το μεγαλόπνοο έργο θα έχει ολοκληρωθεί το συνολικό του κόστος θα έχει ξεπεράσει τις 900.000 δραχμές.
Κατά την εκσκαφή των θεμελίων, τον Απρίλιο του 1884 εντοπίζονται αρχαιολογικά ευρήματα που σύμφωνα με τον Ιάκωβο Δραγάτση αποτελούσαν τμήματα του αρχαίου ναού του Διονύσου, ενώ κατά ο Γεώργιος Ζαννέτος υποστήριξε ότι επρόκειτο για μία από τις 5 στοές που υπήρχαν κατά την αρχαιότητα στον Πειραιά.
Το Δημοτικό Θέατρο θεμελιώθηκε στις 24 Απριλίου του 1884 με την παρουσία του τότε δημάρχου Αριστείδη Ομηρίδη Σκυλίτση και πολλών επισήμων ενώ την εκφώνηση του πανηγυρικού λόγου είχε αναλάβει ο γυμνασιάρχης και εξέχουσα προσωπικότητα της πόλης Γεώργιος Κρέμος.
Η κατασκευή του θα διαρκέσει 10 ολόκληρα χρόνια και τα επίσημα εγκαίνια, παρότι το έργο δεν είχε ολοκληρωθεί, θα γίνουν με κάθε λαμπρότητα στις 9 Απριλίου 1895 από τον τότε δήμαρχο Θεόδωρο Ρετσίνα. Δέκα ημέρες αργότερα, στις 19 Απριλίου 1895 ανεβαίνει η θεατρική παράσταση με το έργο του Δημητρίου Βερναρδάκη «Μαρία Δοξαπατρή».
Η κατάληψη από Γάλλους στρατιώτες
Το μεγαλοπρεπές οικοδόμημα με το ναόσχημο πρόπυλο και τις τέσσερις λεπτές μαρμάρινες κολώνες κορινθιακού τύπου, χωρίς ραβδώσεις, γίνεται σημείο αναφοράς της πολιτιστικής κίνησης της πόλης τόσο το δέκατο ένατο όσο και τον εικοστό αιώνα.
Στη δεκαετία του 1910 στο κτίριο αρχίζουν να στεγάζονται και φορείς με δραστηριότητες έξω θεατρικές, όπως η Εμπορική Λέσχη, το Φρουραρχείο, το Εργατικό Κέντρο Πειραιά, που θα μεταστεγαστεί το 1926, αλλά και συνδικαλιστικά σωματεία της πόλης. Κατά τη διάρκεια του Α Παγκοσμίου Πολέμου και ειδικά μετά τον αποκλεισμό του Πειραιά από τις δυνάμεις της Αντάντ το 1916-17, το Δημοτικό Θέατρο αλλά και ο περιβάλλον χώρος του, κατελήφθησαν από τους Γάλλους στρατιώτες που συμμετείχαν στον αποκλεισμό της πόλης. Το 1920 εγκαθίσταται το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο ενώ λίγο αργότερα θα φιλοξενηθούν και Μικρασιάτες πρόσφυγες, για τουλάχιστον 2 χρόνια.
Οι συχνές και διαφορετικές χρήσεις του θεάτρου προκαλούν σημαντικές φθορές και οι πρώτες επισκευές του θα αρχίσουν το 1926. Την ίδια χρονιά ο Δήμος Πειραιά θα αναθέσει στο Θεόδωρο Αρμενόπουλο την κατασκευή της αυλαίας και των σκηνικών του θεάτρου.
Το 1927 στη νότια πλευρά εγκαθίσταται η Δημοτική Βιβλιοθήκη Πειραιά η οποία και παρέμεινε εκεί ως το 1975, ενώ ο δήμαρχος Τάκης Παναγιωτόπουλος αποφασίζει τη διαρρύθμιση της εξωτερικής του πλατείας. Το 1931 ο Σύνδεσμος Δημοσιογράφων Πειραιώς διοργανώνει στο θέατρο Καλλιστεία.
Οι βομβαρδισμού του λιμανιού
Οι συχνοί βομβαρδισμοί του λιμανιού, κατά το Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο και ιδιαίτερα ο βομβαρδισμός της πόλης από τους συμμάχους στις 11 Ιανουαρίου του 44 θα έχουν σοβαρές επιπτώσεις στο κτίριο που βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από το λιμάνι.
Αμέσως μετά τον πόλεμο, το 1946-47 επί δημαρχίας Τάκη Χαραλαμπόπουλου γίνονται επισκευές, το 1952 επί δημαρχίας Ανδριανόπουλου ανανεώνεται ο μηχανικός και ο φωτιστικός εξοπλισμός του ενώ το 1962 αντικαθίστανται τα παλαιά και στο θορυβώδη καθίσματα της πλατείας με βελούδινες πολυθρόνες. Σοβαρές παρεμβάσεις φαίνεται να έγιναν στην όψη και το εσωτερικό του κτιρίου κατά τη διάρκεια της δικτατορίας.
Το 1980 το Δημοτικό Θέατρο χαρακτηρίστηκε προστατευόμενο μνημείο το οποίο όμως έπαθε αρκετές ζημιές με τον σεισμό του 1981, η επισκευή των οποίων άρχισε το 1984. Το 1986 μεταφέρεται στο δεύτερο όροφο στο χώρο του παλαιού αναγνωστηρίου της Βιβλιοθήκης, επί της οδού Βας. Γεωργίου του Α΄ το Ιστορικό Αρχείο του Δήμου Πειραιά, όπου και παρέμεινε έως το 2002, ενώ για κάποιο διάστημα θα φιλοξενηθεί στους βοηθητικούς χώρους του Φουαγιέ, η Δημοτική Πινακοθήκη.
Ο σεισμός του Σεπτεμβρίου του 1999 σε συνδυασμό με τη καθημερινή χρήση του κτιρίου για τη διοργάνωση εκθέσεων, την τέλεση πολιτικών γάμων, τη φιλοξενία σχολικών εκδηλώσεων, επιδείνωσαν τα ήδη υπάρχοντα προβλήματα και δημιούργησαν νέα.
Το Δημοτικό Θέατρο Πειραιά είχε την τύχη να φιλοξενήσει μερικά από τα μεγαλύτερα ονόματα της ελληνικής θεατρικής σκηνής όπως τους: Αιμίλιο Βεάκη, Δημήτρη Ροντήρη, Μίμη Φωτόπουλο, Βασίλη Διαμαντόπουλο, Μίμη Τραϊφόρο, Μάνο Κατράκη, Αλέκο Αλεξανδράκη, Δημήτρη Χόρν, Κυβέλη, Ασπασία Παπαθανασίου, Κατίνα Παξινού και Έλλη Λαμπέτη. Στο φιλόξενο αυτό χώρο αντήχησαν οι νότες σπουδαίων μουσικούς συνθετών όπως των: Μενέλαου Παλλάντιου, Μάνου Χατζιδάκι, Μίκη Θεοδωράκη, Διονύση Σαββόπουλου, Γιώργου Κουρουπού κ.ά..
Η καρδιά του Πειραιά χτυπούσε στο φουαγιέ
Η καρδιά της πόλης όλο το δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα χτυπούσε στο Φουαγιέ, τόπο συνάντησης της αστικής τάξης, των καλλιτεχνών αλλά και όλου του πνευματικού κόσμου της πόλης. Έχουν φιλοξενηθεί, εσπερίδες, εκθέσεις σημαντικών ζωγράφων, ομιλίες και διαλέξεις σπουδαίων εκπροσώπων του πνευματικού κόσμου όπως των: Σπύρου Μελά, Ευάγγελου Παπανούτσου, Εμμανουήλ Πρωτοψάλτη, Στέλιου Γεράνη, Νικηφόρου Βρεττάκου.
Το έργο της αποκατάστασης του Δημοτικού Θεάτρου υπό την επίβλεψη της Διεύθυνσης Αναστήλωσης Νεωτέρων και Σύγχρονων Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού και με χρηματοδότηση του Γ΄ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης και του ΕΣΠΑ (2007-2013) άρχισε το Μάιο του 2008 και ολοκληρώθηκε το 2013.
Το Δημοτικό Θέατρο Πειραιά έκτοτε απέκτησε τη χαμένη του λάμψη και αίγλη, ενώ ταυτόχρονα αποτέλεσε μια πρόκληση για την πόλη και το Δήμο Πειραιά να επαναπροσδιορίσει το όραμά του για τον ίδιο τον πολιτισμό.
Εφέτος συμπληρώνονται 130 χρόνια από τα εγκαίνια του. Το Δημοτικό Θέατρο πλέον με τις θεατρικές παραστάσεις αξιώσεων, τις μοναδικές συναυλίες και τις καλλιτεχνικές συναντήσεις, τα συνέδρια, και τις ιδιαίτερες θεματικές βραδιές έχει αναδειχθεί ως ένα από τα σημαντικά θέατρα της χώρας».