Πόσο όμορφη ήταν η Δέσποινα! Προμηθεϊκή, δοτική, με την μπεκετική οδηγία στα κύτταρά της: όσες φορές και αν έπεσε σηκώθηκε και δημιούργησε. Θρηνεί η Ελλάδα τον ξαφνικό, άδικο χαμό της Δέσποινας Γερουλάνου του Μουσείου Μπενάκη και του «Ελευσίνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης», τη γυναίκα που ανέδειξε την ελληνικότητα.
Αν ήταν ήχος το Μουσείο Μπενάκη, θα ήταν δυο δυνατά, βραχνά, τρανταχτά γέλια: του Άγγελου Δεληβορριά και της Δέσποινας Γερουλάνου. Αν ήταν κίνηση, θα ήταν αυτή που έκαναν και οι δύο ανοίγοντας χέρια-φτερά για να σε αγκαλιάσουν και να σε φιλήσουν.
Σοκαρισμένοι στέκουν όλοι από την είδηση του θανάτου της σπουδαίας Δέσποινας Γερουλάνου, μια απώλεια που πονάει αφόρητα όχι μόνο τους ανθρώπους του Μουσείου Μπενάκη, όχι μόνο την Ελευσίνα, αφού είναι η πρόεδρος του «Ελευσίνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης 2023», αλλά και όσους τη γνώρισαν, όσους συνεργάστηκαν μαζί της...
Και ένα μέρος της Ελλάδας, ένα ολόκληρο κύμα καλλιτεχνών, τεχνιτών, ανθρώπων που έφτιαξαν με τα χέρια τους κοσμήματα, σκεύη, έργα, και που βρήκαν στα πωλητήρια του Μουσείου Μπενάκη στέγη, στοργή και εφαλτήριο για να διαπρέψουν.
Πάλεψε για την ελληνική χειροτεχνία πριν γίνει μόδα
Τώρα που όλοι μιλούν για τη δύναμη της χειροτεχνίας, μη λησμονούμε ότι η Δέσποινα Γερουλάνου για δεκαετίες μάζευε αυτούς τους δημιουργούς του χρηστικού και χειροποίητου αντικειμένου, τους έδινε δουλειά, τους έκανε γνωστούς. Έγινε μέρος της αποστολής της στη ζωή -μια αποστολή που είχε πολλές αγκαλιές και χώρους να φροντίσει και να φωτίσει. Με πείσμα, επιμονή, κόντρα σε γραφειοκρατικά εμπόδια και αντιλήψεις, τους καθιέρωσε, τους έφερε στα πωλητήρια των Μουσείων Μπενάκη, κυρίως σε αυτό της οδού Πειραιώς. Θα έπρεπε το όνομά της να γίνει τίτλος σε σχολές και αξιώματα στον χώρο της χειροτεχνίας.
Μιλούσε πάντα περήφανα για αυτούς τους δημιουργούς, τους Έλληνες τεχνίτες και ανερχόμενους εικαστικούς. Σαν κηδεμόνας, έτσι και στην Ελευσίνα, πλάι στα μεγάλα ονόματα των διεθνών δημιουργών, η Δέσποινα επέμενε να σε τραβήξει από το μανίκι και να σε πάει σε τοπικά μαγαζιά να γευθείς τις λιχουδιές τους, να δεις τα προϊόντα τους. Μην ψάχνετε τη ρίζα του ουμανισμού στις μεγάλες φιλοσοφικές αναζητήσεις, η Δέσποινα Γερουλάνου, θυγατέρα του Μαρίνου Γερουλάνου και της Αιμιλίας, δισέγγονη του Αντώνη Μπενάκη, αγαπούσε βαθιά τον άνθρωπο και τα έργα του... Τον κάματό του, τον βίο του.
Χορν και Σολομός τη χτύπησαν κάτω σαν χταπόδι
Έφερε μέσα της το φως, ήταν η ίδια μια πηγή φωτός, μια προμηθεϊκή μορφή, πάντα γελαστή και δοτική, όσες αναποδιές και απώλειες και αν βίωνε στη ζωή της. Χωρίς να έχει επίγνωση αυτής της ασύλληπτης ομορφιάς της, της μεγαλειώδους ομορφιάς της που κεραυνοβόλησε πολλούς στο πέρασμά της, γεννήθηκε σε ένα σπίτι ιστορικό, μεγαλοαστικό. Από μικρή στράφηκε στα καλλιτεχνικά. Ασχολήθηκε με το θέατρο, με τον κινηματογράφο, την είδαμε στο Βαριετέ του Παναγιωτόπουλου, σε ταινίες του Αγγελόπουλου. Για λίγο, όμως.
Μου έλεγε η μητέρα της, η Αιμιλία Γερουλάνου: «Της Δέσποινας της ζήτησε ο Χορν να παίξει στον Αρχιμάστορα Σόλνες. Την έπιασαν ο Σολομός κι ο Τάκης ο Χορν και τη χτύπησαν σαν το χταπόδι ένα καλοκαίρι και βγήκε μια απίθανη παράσταση. Ακόμη σήμερα τη γυρεύουν να παίξει στο θέατρο. Δεν θέλησε να συνεχίσει. Έχει βρει μια θαυμαστή ισορροπία στη ζωή της».
Βλέπεις αυτό το φως που εκπέμπει το πρόσωπό της, το γέλιο της, το αέναο της κίνησης, τη διάθεσή της, το αστικό της προφίλ, και νομίζεις ότι ήταν μια τυχερή γυναίκα που τα είχε όλα όπως τα επιθυμούσε. Κι όμως, δοκιμάστηκε, πολύ. Βίωσε την απώλεια. Έχασε το μωρό της και έκανε τη θλίψη καύσιμο για κάτι σπουδαίο. Μαζί με τον άνδρα της, τον Ανδρέα, υιοθέτησαν δύο παιδιά - ένα αγόρι, τον Σωτήρη, και την Αιμιλία, η οποία έχει αυτισμό. Έδωσε στοργή και αγάπη και δύναμη. Έγινε και η ίδια μαχήτρια για τα δικαιώματα και την ευζωία των ατόμων με αυτισμό. Αυτή ήταν η Δέσποινα Γερουλάνου. Δεν έγλειφε τις πληγές της. Έπαιρνε δύναμη από αυτές για να δώσει το φως της εκεί που χρειάζεται. Προμηθεϊκή.
Επέστρεψε στην Ελευσίνα τον μύθο της
Πριν από λίγα χρόνια έχασε τον πολυαγαπημένο της Ανδρέα, σύντροφο από τα νεανικά της χρόνια. Τον σύζυγό της. Εμβαπτίστηκε στη θλίψη, αλλά δεν λύγισε. Συνέχισε να προσφέρει. Όταν την προσέγγισαν για να της προτείνουν να αναλάβει την προεδρία του «Ελευσίνα, Πολιτιστική Πρωτεύουσα 2023», η Ευρωπαϊκή Ένωση ήταν έτοιμη να πάρει τον τίτλο από την Ελλάδα. Ήταν θέμα τιμής για την Ελλάδα να μη συμβεί αυτό. Και η Δέσποινα Γερουλάνου δέχθηκε, έπεσε στα βαθιά διακινδυνεύοντας τη φήμη της, την ψυχική της ηρεμία. «Είσαι τρελή», της λέγαμε όλοι τότε, όπου την πετυχαίναμε.
Τη θυμάμαι κάτω από το σπίτι της, στη Ρηγίλλης, σε μια τυχαία συνάντησή μας στον δρόμο, κουρασμένη, προβληματισμένη, σε αγωνία. Κι όμως δεν έκανε αυτό που πολλοί της έλεγαν - δεν παραιτήθηκε. Παρέδωσε στην Ελευσίνα, στην Ελλάδα, στην Ευρώπη την Πολιτιστική Πρωτεύουσα. Και επέστρεψε στην Ελευσίνα τον μύθο που της είχε κλαπεί, όπως θα έλεγε ο αγαπημένος της συνεργάτης, καλλιτεχνικός διευθυντής του θεσμού, Μιχαήλ Μαρμαρινός.
Το χαμόγελο φάρος, τα μάτια θάλασσες
Τα βιογραφικά στοιχεία της Δέσποινας Γερουλάνου είναι παντού στο Διαδίκτυο. Αυτό που δεν χωράει στο βιογραφικό είναι το πολύτιμο μέταλλο της ψυχής της.
Η Δέσποινα Γερουλάνου δεν δίσταζε στιγμή να πει «συγγνώμη», σου έδειχνε με κάθε δυνατό τρόπο την ευγνωμοσύνη της, έτρεχε να βοηθήσει όπου μπορούσε, διακριτικά και αποτελεσματικά. Προσέφερε «δώρα» συνέχεια, μια απλοχεριά χωρίς προηγούμενο. Ειλικρινής, δεν έκανε εκπτώσεις στην αλήθεια, διαφανής στις σχέσεις της. Ήθελε να δίνει ευκαιρίες, να φέρνει ανθρώπους κοντά, να δημιουργεί κοινότητες, ευκαιρίες, συναισθήματα.
Αν και το όνομά της, η ιδιότητά της, η καθηλωτική ομορφιά της θα μπορούσαν να τη φέρουν διαρκώς στο πρώτο πλάνο, να πρωταγωνιστεί, επέλεγε τις πίσω θέσεις στον δημόσιο βίο και στη διεκδίκηση τίτλων και τιμών. Η αγωνία της ήταν να πει όλα τα ονόματα των συνεργατών της, να τους παινέψει δημοσίως, να τους πλουμίσει.
Τη θυμάμαι ένα απόγευμα στην Ελευσίνα, καθόμαστε σε ένα ψαράδικο με λίγους φίλους, μας κερνάει τσίπουρο, αποκαμωμένη αλλά ευχαριστημένη, με άγχος για την επόμενη ημέρα. Το χαμόγελο της φάρος, τα μάτια της όμως βυθισμένα στη θλίψη τα τελευταία χρόνια. Δεν πρόσεχε την υγεία της, είχε πέσει με τα μούτρα στο στοίχημα της «Ελευσίνας» και σε όσους την είχαν ανάγκη.
Η απώλεια της Δέσποινας Γερουλάνου για τον ελληνικό πολιτισμό, την ελληνική χειροτεχνία, τη δημιουργική κοινότητα των Ελλήνων είναι μεγάλη. Για την οικογένειά της, τα παιδιά της, Σωτήρη και Αιμιλία, τη μητέρα της Αιμιλία, τα αδέλφια της Ειρήνη, Παύλο, Μαρίνα, τους συνεργάτες της είναι αβάσταχτη. Για όσους τη γνωρίσαμε και λουστήκαμε στο φως της είναι μια μέρα αδόκητου πένθους, βαθιάς αδικίας, ασύλληπτης. Δεν θα την ξεχάσουμε ποτέ. Και, κάθε φορά που θα περνάμε την πόρτα του Μουσείου Μπενάκη, θα ακούμε το γέλιο της και θα περιμένουμε να προβάλει από μια γωνιά με ανοιχτή την αγκαλιά και τα μάτια της σαν θάλασσες να μας γαληνεύουν. Με τα δικά μας, βουρκωμένες λίμνες.