Από τις νεκροπόλεις της Κύπρου, της Μεγάλης Ελλάδας και της Ιβηρικής χερσονήσου έως το Μουσείο Αρχαίας Ελεύθερνας, η νέα έκθεση «Αρχαϊκές Ελίτ» που εγκαινιάζεται το Σάββατο, ανασυνθέτει έναν κόσμο εμπορίου, εξουσίας και διαδρομών. Ο Νίκος Χρ. Σταμπολίδης μας ξεναγεί στα ίχνη του μύθου.
Πόσα μπορεί να χωρέσει κανείς σε σαράντα χρόνια; Ο Καθηγητής Νίκος Χρ. Σταμπολίδης έχει χωρέσει αρχαίο χώμα, ανασκαφές, φοιτητές, εργάτες, ατέλειωτες συζητήσεις, αμφισβητήσεις, θριάμβους, αμφιβολίες, ιστορικές ανακαλύψεις αλλά πάνω απ’ όλα έναν τόπο. Την Ελεύθερνα.
«Η Ελεύθερνα είναι ένας μύθος» λέει ο ίδιος. Ένας τόπος άγνωστος που το 1985, όταν ξεκίνησε η ανασκαφή, συνδέθηκε με το όνομά του. Τότε, όπως θυμάται, το λεωφορείο έφτανε δύο φορές την εβδομάδα, ο παλιός δρόμος φίδιζε στα χωριά και η δυσπιστία απέναντι στους "πανεπιστημιακούς" ήταν διάχυτη.
Σήμερα, τέσσερις δεκαετίες μετά, η Ελεύθερνα δεν είναι απλώς ένα σημείο στον παγκόσμιο αρχαιολογικό χάρτη, αλλά παράδειγμα πολιτιστικής αναγέννησης και συλλογικής μνήμης. Είναι επίσης μια σπουδή στο πώς η αρχαιολογία, όταν γίνεται με όραμα, μπορεί να αλλάξει ολόκληρο το κοινωνικό τοπίο.
Η νέα έκθεση "Αρχαϊκές Ελίτ: Πολεμιστές και Πριγκίπισσες" (Μουσείο Αρχαίας Ελεύθερνας, 29 Ιουνίου - 19 Οκτωβρίου 2025) γιορτάζει αυτό το ταξίδι. Σπάνια αντικείμενα από την Κύπρο, την Ιταλία και την Ιβηρική χερσόνησο, συνολικά 130 έργα από 18 mουσεία, συναντούν περισσότερα από 400 ευρήματα από τη Νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας.
Για να ξεχωρίζουν από τα μόνιμα εκθέματα του Μουσείου, τα έργα της περιοδικής έκθεσης φιλοξενούνται πάνω σε χρυσές βάσεις, σαν να ακτινοβολούν τη σημασία της προσωρινής αλλά ουσιαστικής τους παρουσίας, ενώ μια γραμμή που κυματίζει πάνω στις προθήκες συνδέει τους τόπους της έκθεσης.
Όταν οι νεκροπόλεις αποκτούν φωνή
Μεταξύ αυτών, ξεχωρίζουν οι θησαυροί από τον τάφο Bernardini της Villa Giulia στη Ρώμη, που ταξιδεύουν για πρώτη και τελευταία φορά εκτός Ιταλίας. Δεκάδες χρυσά, αργυρά, χάλκινα και ελεφαντοστέινα κτερίσματα πριγκιπικών οικογενειών συναντούν τα ευρήματα των ταφών της Ελεύθερνας και υφαίνουν έναν ενιαίο χάρτη πολιτισμού από την Κρήτη μέχρι τις Ετρούσκικες ακτές.
Από την Παλαίπαφο της Κύπρου μέχρι τη Μεγάλη Ελλάδα και την Ετρουρία, η Μεσόγειος αποκαλύπτεται ως συνεχής διάλογος. Κοσμήματα, όπλα, αγγεία καθημερινής και τελετουργικής χρήσης, ειδώλια, ακόμα και αρωματοδοχεία, φανερώνουν τις πολιτισμικές ανταλλαγές και τις προσωπικές ιστορίες.
Ξεχωριστή ενότητα αφιερώνεται στα αντικείμενα από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Μαδρίτης. Εκεί, χρυσά κοσμήματα, αμφορείς και επιτύμβιες στήλες από την Ιβηρική χερσόνησο συνομιλούν με τα αντίστοιχα ευρήματα της Ελεύθερνας, φωτίζοντας τις αρχαίες ναυτικές διαδρομές και τις εμπορικές σχέσεις με τη Δύση.
Ιδιαίτερη θέση κατέχουν επίσης τα ετρουσκικά έργα. Αγαλματίδια κρανοφόρων νεαρών πολεμιστών, που κοσμούσαν μεταλλικούς αγγειοστάτες, φέρνουν στο προσκήνιο τον συμβολισμό της ανδρείας και της ταυτότητας, στοιχεία κοινά στον μεσογειακό κόσμο. Όπως υπενθυμίζει ο Σταμπολίδης, στις απολήξεις των ετρουσκικών αγγειοστατών οι κεφαλές των οπλιτών συμβόλιζαν ότι το κρασί και οι τελετές ήταν υπόθεση πολεμιστών.
Η πριγκίπισσα και ο Μητροπολίτης
Κατά την ξενάγηση, ο Σταμπολίδης δεν αρκείται στα επιστημονικά. Σταματά μπροστά σε κάθε προθήκη, σηκώνει τα χέρια, εξηγεί, αφηγείται, αυτοσαρκάζεται.
Μπροστά στα κοσμήματα της πριγκίπισσας της Ελεύθερνας δείχνει το περίτεχνο επιστήθιο κόσμημα με τα καμπανάκια και χαμογελά: «Αυτό εδώ είναι επιστήθιο με καμπανάκια, αρχοντικό! Σαν να περνάει Μητροπολίτης! Όταν ακούς τέτοιο ήχο, ξέρεις ότι περνάει κάποιος σπουδαίος».
Στέκεται στα διαδήματα και τις περόνες που στόλιζαν το κεφάλι των αρχόντισσων στην αρχαία Ελεύθερνα, επισημαίνοντας τους ημιπολύτιμους λίθους από Ανατολή και Μεσόγειο: «Αυτές οι ίδιες πέτρες, τα ίδια υλικά, τα βρήκαμε και στις πριγκίπισσες της Κύπρου. Να η απόδειξη των σχέσεων, των ταξιδιών, των επιγαμιών. Αυτές οι γυναίκες αντάλλαξαν όχι μόνο κοσμήματα αλλά και πολιτισμό, DNA, ιστορία».
Δείχνει τα περιδέραια από χρυσό και ορεία κρύσταλλο, συγκρίνοντάς τα με εκείνα από τη Σαλαμίνα της Κύπρου: «Ίδιες τεχνικές, ίδιοι λίθοι, ίδιο γούστο. Από την Κρήτη στην Κύπρο και πίσω. Η Μεσόγειος είναι ζωντανός δρόμος».
Η βασίλισσα- μάγισσα του Sirolo Numana και ο Αρχάγγελος Μιχαήλ
Φτάνει στον «Τάφο της Βασίλισσας» (Sirolo Numana, 6oς αιώνας π.Χ). Δείχνει τα ετρουσκικού τύπου σανδάλια με μεταλλικές σόλες που τη συνόδευαν στην ταφή και σχολιάζει: «Σιδερένιοι πάτοι παπουτσιών… Σαν αυτά του Αρχάγγελου Μιχαήλ στη Μυτιλήνη, για να μην λιώνουν καθώς διασχίζει τον κόσμο για να μαζέψει ψυχές». Γυρνάει το βλέμμα στο επιστήθιο: «Θυμίζει αυτό που έφτιαξε ο Παζολίνι για τη Μαρία Κάλλας στη "Μήδεια". Για να βλέπεις πώς ο αρχαίος κόσμος φτάνει στο σινεμά, στη φαντασία, στο σήμερα».
Σταματά στον τάφο από τη Basilacata, για την ακρίβεια στο εύρημα από τον τάφο 315, ένα διάδημα με τις ψηφίδες από φαγιεντιανή κυρίως, στολισμένο με τις περίφημες Κυπρέες: «Τα λέμε γουρουνάκια… Σχηματίζουν μια σχισμή που μιμείται το γυναικείο μόριο. Τα φορούσαν οι παρθένες για να δηλώσουν την αγνότητά τους πριν τον γάμο. Μην γελάτε, ισχύει!» μας λέει. Πλάι του ένα κόσμημα με ακριβώς τις ίδιες ψηφίδες, από τάφο της Ελεύθερνας.
Προχωρά στις σούβλες, τους κρατευτές και τα σύνεργα μαγειρικής από την Νεκρόπολη Banditella: «Βλέπετε τις σούβλες; Τα πρώτα σουβλάκια της Μεσογείου! Ο Όμηρος τα περιγράφει, τα βρίσκουμε και εδώ. Βλέπετε, δεν αλλάξαμε και πολύ».
Στέκεται στους τυροτρίφτες, που προέρχονται από τις μεγάλες πιθοταφές της Ελεύθερνας και συνοδεύονταν από κύπελλα και κυπριακά αγγεία. Θυμάται τον Αριστοφάνη: «Ξέρετε τι έκαναν οι γυναίκες στη Λυσιστράτη; Ορκίζονταν όχι μόνο να μην κάνουν έρωτα στους άντρες τους, αλλά και να μην χρησιμοποιήσουν τις λαβές των τυροτρίφτηδων… για να ικανοποιηθούν μόνες τους!». Όλοι γελούν, αλλά στα βλέμματα υπάρχει σεβασμός για τη διαχρονική σύνδεση πρακτικών και συμβόλων.
Φτάνουμε στην τελευταία προθήκη, εκεί όπου ο μύθος συναντά την αρχαιολογική απόδειξη. Η ταφή-καύση του πρίγκιπα-πολεμιστή με έναν σφαγμένο αιχμάλωτο στα πόδια που εντοπίστηκε στην νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας στην Ελεύθερνα επιβεβαιώνει τους στίχους του Ομήρου: στα πόδια του ενταφιασμένος ένας εχθρός, θανάσιμα πληγωμένος, ταπεινωμένος, στοιχείο τελετουργικής εκδίκησης.
Εκείνη τη στιγμή ο καθηγητής Σταμπολίδης γονατίζει στο πάτωμα μπροστά μας. Γέρνει τον κορμό του προς τα πίσω, αναπαριστά με το ίδιο του το σώμα πώς βρέθηκε ο νεκρός. Για ένα λεπτό, ο επιστήμονας γίνεται μέρος της αφήγησης, ζωντανή γέφυρα ανάμεσα στην αρχαιολογία και την ανθρωπότητα που ξεγεννιέται ξανά από τη γη.
Αρχαιολογία, η έμπνευση του παρόντος
Η Ελεύθερνα δεν είναι απλώς αρχαιολογικός χώρος. Είναι ένα κοινωνικό εργαστήριο, μια περίπτωση-πρότυπο. Ο τόπος που έμαθε τους κατοίκους του να αγαπούν τη μνήμη, να επιστρέφουν στα σπίτια τους, να πιστεύουν στη συνέχεια.
«Η αρχαιολογία δεν είναι μόνο ερμηνεία του παρελθόντος, είναι έμπνευση του παρόντος», λέει. «Στην Ελεύθερνα σταματήσαμε τη φυγή των νέων. Ανανέωσαν τα σπίτια, ανανέωσαν τον τόπο τους. Η ιστορία δεν είναι για τα βιβλία, είναι για να εμπνέει παρόν και μέλλον».
Ο Σταύρος Ξαρχάκος, που θα δώσει αφιλεκερδώς μια μεγάλη συναυλία το βράδυ της Παρασκευής στην υπέροχη αυλή του Μουσείου Αρχαίας Ελεύθερνας, το είπε με τον δικό του τρόπο: «Ο Νίκος είναι η Ελεύθερνα. Ή η Ελεύθερνα είναι ο Νίκος. Όπως προτιμάτε».
Κι όμως, σαράντα χρόνια δεν είναι αρκετά. «Η δουλειά συνεχίζεται», λέει ο Καθηγητής, ανασκαφέας, οραματιστής του Μουσείου Αρχαίας Ελεύθερνας, Διευθυντής του Μουσείου Ακρόπολης. Τα μελλοντικά σχέδια περιλαμβάνουν την ανάδειξη της ανατολικής κλιτύος την αποκατάσταση της Βασιλικής στη θέση Άγιος Μάρκος και τη μετατροπή της σε «μουσείο του εαυτού της», τη σύνδεση με τον θρησκευτικό τουρισμό, νέα μουσειακά αφηγήματα, και φυσικά, τις επόμενες γενιές φοιτητών και ερευνητών που ήδη εκπαιδεύονται στην Ελεύθερνα.
Η επόμενη μέρα της αρχαίας Ελεύθερνας
Ανυπομονούν στην Ελεύθερνα για να τη δημιουργία καφέ και πωλητηρίου επίσης, καθώς και καιρό έχουν κατατεθεί στο υπουργείο Πολιτισμού όλα τα απαιτούμενα έγγραφα για να προχωρήσει και αυτή η διαδικασία. Σαράντα χρόνια σκάψιμο στη γη, στη μνήμη, στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια.
Η Ελεύθερνα, ωστόσο, δεν είναι πια μόνο ένας τόπος. Είναι σημείο συνάντησης πολιτισμών, ένας ζωντανός χάρτης του αρχαϊκού κόσμου, όπου νεκροπόλεις από την Κύπρο, την Κρήτη, τη Μεγάλη Ελλάδα, την Ετρουρία και την Ιβηρική συνομιλούν, αποκαλύπτοντας σχέσεις, ανταλλαγές και ταξίδια ανθρώπων πριν από 2.500 χρόνια.
Σε μια εποχή που τα σύνορα κλείνουν και οι πολιτισμοί απομονώνονται, η αρχαιολογία της Ελεύθερνας μας θυμίζει ότι η Μεσόγειος υπήρξε και παραμένει ένας ανοιχτός δρόμος. Ένα δίκτυο ανταλλαγών, ταυτοτήτων και κοινών αφηγήσεων. Κι αυτό είναι ίσως το πιο επίκαιρο μήνυμα αυτής της γιορτής της μνήμης.
Η ιστορία συνεχίζεται.
info
«Αρχαϊκές Ελίτ: Πολεμιστές και Πριγκίπισσες»
9ος – 5ος αι. π.Χ. Μουσείο Αρχαίας Ελεύθερνας
29 Ιουνίου – 19 Οκτωβρίου 2025