Όλα όσα μεταμόρφωσαν την Ελλάδα (προς το καλύτερο ή το χειρότερο) - 44 χρόνια από την «Αλλαγή» του ΠΑΣΟΚ

Σαράντα τέσσερα χρόνια μετά, δεν είναι εύκολο να ξεχωρίσεις τι έμεινε και τι χάθηκε - το σίγουρο είναι ότι η Ελλάδα δεν είχε πλέον καμία σχέση με την χώρα εκείνη που κληροδοτήθηκε στις κυβερνήσεις μετά την πτώση της Χούντας το 1974.

Στις 18 Οκτωβρίου 1981, ο Ανδρέας Παπανδρέου ανέβηκε στο Ζάππειο και διακήρυξε τη «νέα εποχή για την Ελλάδα». Ήταν η μέρα που το σύνθημα «Η Ελλάδα ανήκει στους Έλληνες» έπαψε να είναι απλώς πολιτικό. Έγινε ψυχολογία, γλώσσα, μουσική, αισθητική, μέχρι και πολιτικός όρος [παπανδρεϊσμός], όπως ο ριγκανισμός στις ΗΠΑ και ο θατσερισμός στην Αγγλία.

Ο «Παπανδρεϊσμός», ως όρος, δεν αναφέρεται απλώς σε μια πολιτική σχολή σκέψης αλλά σε ένα ευρύτερο σύστημα αξιών, ύφους και κοινωνικής φαντασίας που διαμορφώθηκε γύρω από τον Ανδρέα Παπανδρέου και το ΠΑΣΟΚ της Μεταπολίτευσης.

Ένα μείγμα σοσιαλδημοκρατίας, εθνικισμού και λαϊκισμού

Συνδυάζοντας ριζοσπαστική ρητορική, λαϊκή γλώσσα και εθνική αυτοπεποίθηση, ο Παπανδρεϊσμός επιχείρησε να εκφράσει την πολιτική και ψυχολογική χειραφέτηση των κοινωνικών στρωμάτων που είχαν μείνει στο περιθώριο της μεταπολεμικής Ελλάδας. Ήταν ένα μείγμα σοσιαλδημοκρατίας, εθνικισμού και λαϊκισμού, που υποσχόταν «Αλλαγή» μέσα από τον εκδημοκρατισμό του κράτους και την αναδιανομή του πλούτου, αλλά και τη συμβολική αναγνώριση της λαϊκής ταυτότητας.

Ως πολιτική πρακτική, ο Παπανδρεϊσμός ανέδειξε το κράτος σε κεντρικό μηχανισμό κοινωνικής δικαιοσύνης, ενισχύοντας όμως ταυτόχρονα τη γραφειοκρατία και τον πελατειακό χαρακτήρα του συστήματος. Στην κοινωνική φαντασία, ταυτίστηκε με την περίοδο ευημερίας, αισιοδοξίας και αυτοπεποίθησης της δεκαετίας του ’80, αλλά και με τις ρίζες της οικονομικής υπερεπέκτασης που ακολούθησε.

Περισσότερο από ιδεολογία, ο Παπανδρεϊσμός υπήρξε ένα πολιτικό ύφος: συναισθηματικό, χαρισματικό, αντισυστημικό στη ρητορική του, κρατικιστικό στην πράξη του - μια ελληνική εκδοχή του σοσιαλισμού με εθνικό πρόσημο, που καθόρισε επί δεκαετίες την πολιτική κουλτούρα της χώρας μας.

Η περιλάλητη αυτή «Αλλαγή» δεν ήταν μόνο μια εκλογική νίκη του ΠΑΣΟΚ· ήταν η έναρξη μιας πολιτισμικής επανάστασης, που επηρέασε κάθε πτυχή της ελληνικής ζωής, από τον τρόπο που μιλούσαμε, μέχρι το πώς ονειρευόμασταν. Σαράντα τέσσερα χρόνια μετά, δεν είναι εύκολο να ξεχωρίσεις τι έμεινε και τι χάθηκε - το σίγουρο είναι ότι η Ελλάδα δεν είχε πλέον καμία σχέση με την χώρα εκείνη που κληροδοτήθηκε στις κυβερνήσεις μετά την πτώση της Χούντας το 1974.

Και οι παρακάτω 10 αλλαγές ήρθαν να υπερτονίσουν αυτήν την προοπτική.

1. Η πολιτική γλώσσα: όταν ο λαός μπήκε στο προσκήνιο

Η δεκαετία του ’80 σηματοδότησε την πλήρη λαϊκοποίηση του δημόσιου λόγου. Ο Ανδρέας Παπανδρέου εγκατέλειψε τη γλώσσα του τεχνοκράτη και μίλησε με λέξεις που καταλάβαινε ο κάθε πολίτης: “λαός”, “δικαιοσύνη”, “Αλλαγή”. Αυτή η γλωσσική επανάσταση έφερε κοντά πολιτικούς και πολίτες, αλλά και διέλυσε τα όρια ανάμεσα στην πολιτική και το συναίσθημα.

Οι προεκλογικές συγκεντρώσεις έγιναν τελετουργίες, οι ομιλίες θέατρο, και το σύνθημα απέκτησε σχεδόν θρησκευτική ισχύ. Από το «ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο» έως το «Τσοβόλα, δώσ’ τα όλα», η νέα ρητορική έδωσε φωνή σε μια κοινωνία που για δεκαετίες σιωπούσε. Ωστόσο, αυτή η γλωσσική χειραφέτηση είχε και συνέπειες: άνοιξε τον δρόμο για τη δημαγωγία, την υπερβολή και τη σταδιακή φθορά του πολιτικού λόγου. Παρ’ όλα αυτά, ο λαϊκός τόνος της δεκαετίας του ’80 άλλαξε για πάντα τη σχέση του Έλληνα με την πολιτική.

2. Η δημόσια διοίκηση: το κράτος των πολιτών

Το 1981 σηματοδότησε τη οριστική μεταπολίτευση του ίδιου του κράτους. Οι νόμοι για τον εκδημοκρατισμό της δημόσιας διοίκησης και τη μονιμότητα των υπαλλήλων στόχευαν στη δημιουργία ενός «κράτους των πολιτών» αντί για το «κράτος των προνομιούχων». Οι μαζικοί διορισμοί, η επέκταση των ΔΕΚΟ, η δημιουργία νέων θεσμών πρόνοιας και η καθιέρωση των συλλογικών συμβάσεων οδήγησαν σε κοινωνική άνοδο δεκάδων χιλιάδων Ελλήνων.

Για πρώτη φορά, ο δημόσιος τομέας έγινε μοχλός κοινωνικής κινητικότητας. Ωστόσο, μαζί με τη δικαιοσύνη ήρθε και ο πελατειακός πληθωρισμός. Το «κράτος των πολιτών» έγινε σιγά-σιγά «κράτος των ημετέρων». Κι όμως, η αρχική πρόθεση της ισότητας άφησε πίσω της μια ανεκτίμητη κληρονομιά: την ιδέα ότι η πρόσβαση στο κράτος είναι δικαίωμα, όχι προνόμιο.

3. Η μεσαία τάξη: το όνειρο του υπαλλήλου

Η «Αλλαγή» ανέβασε στην επιφάνεια μια νέα κοινωνική τάξη, που θα κυριαρχούσε για δεκαετίες: τη μεσαία. Δημόσιοι υπάλληλοι, δάσκαλοι, μικροεπαγγελματίες και συνδικαλιστές έγιναν ο κορμός της ελληνικής κοινωνίας. Με τη ραγδαία αύξηση των εισοδημάτων, τα στεγαστικά δάνεια και την εξάπλωση της κατανάλωσης, η δεκαετία του ’80 υπήρξε εποχή οικονομικής ευφορίας. Το διαμέρισμα, το εξοχικό και το αυτοκίνητο έγιναν τα νέα σύμβολα κοινωνικής προόδου.

Όμως αυτή η άνοδος στηρίχθηκε σε δανεική αισιοδοξία. Οι επιδοτήσεις και ο υπερδανεισμός δημιούργησαν ένα οικοδόμημα που άντεξε ως τα τέλη των ’90s. Παρ’ όλα αυτά, η ιδέα ότι «ο καθένας μπορεί να τα καταφέρει» ρίζωσε βαθιά. Η μεσαία τάξη του ’80 υπήρξε η πιο αισιόδοξη γενιά της μεταπολίτευσης καθώς και η πρώτη που πίστεψε ότι το κράτος μπορεί να είναι σύμμαχος, όχι αντίπαλος.

4. Η θέση της γυναίκας: από το νοικοκυριό στη δημόσια σφαίρα

Με τον νόμο για την ισότητα των φύλων (1983) και τη δημιουργία της Γενικής Γραμματείας Ισότητας, οι γυναίκες μπήκαν θεσμικά στο προσκήνιο. Καταργήθηκε η προίκα, θεσπίστηκε ο πολιτικός γάμος, αναγνωρίστηκαν τα δικαιώματα των ανύπαντρων μητέρων. Η «Αλλαγή» υπήρξε η πρώτη γυναικεία επανάσταση χωρίς αίμα στην Ελλάδα. Οι γυναίκες απέκτησαν πρόσβαση στα πανεπιστήμια, στα συνδικάτα, στα κόμματα.

Ωστόσο, η πραγματική ισότητα αποδείχθηκε δύσκολη. Οι παραδοσιακοί ρόλοι επιβίωσαν στην οικογένεια και στην εργασία. Αλλά η πολιτική του ΠΑΣΟΚ άνοιξε μια χαραμάδα που δεν έκλεισε ποτέ. Από εκείνη τη δεκαετία και μετά, η γυναίκα δεν ήταν πια «βοηθητική φιγούρα», αλλά πρωταγωνίστρια.

5. Η εκπαίδευση: η δημοκρατία μπαίνει στο σχολείο

Η μεταρρύθμιση του 1982 και ο νόμος-πλαίσιο για τα ΑΕΙ έφεραν τη «δημοκρατικοποίηση» της εκπαίδευσης. Καταργήθηκαν οι επιθεωρητές, αναγνωρίστηκαν τα μαθητικά συμβούλια, θεσπίστηκαν εκλεγμένες πρυτανείες. Για τους μαθητές και τους φοιτητές της εποχής, η «Αλλαγή» σήμαινε ελευθερία: συμμετοχή, αμφισβήτηση, πρόσβαση στη γνώση χωρίς ταξικούς φραγμούς.

Αλλά η κατάργηση της αυστηρής ιεραρχίας έφερε και χάος. Τα πανεπιστήμια έγιναν πολιτικά πεδία μάχης, τα σχολεία χώροι διαρκούς διαμαρτυρίας. Παρ’ όλα αυτά, η νέα εκπαιδευτική κουλτούρα χειραφέτησε μια γενιά που μεγάλωσε πιστεύοντας ότι η γνώση δεν είναι προνόμιο.

6. Το κοινωνικό κράτος: πρόνοια για όλους

Το ΠΑΣΟΚ έκανε πράξη τη λέξη «πρόνοια». Με τα ΚΑΠΗ, τα επιδόματα, τις συντάξεις, το ΕΣΥ, τις επιδοτήσεις των αγροτών, η κοινωνική πολιτική έγινε ορατή στην καθημερινότητα. Για πρώτη φορά, ο φτωχός, ο άρρωστος, ο αγρότης ένιωσε ότι το κράτος νοιάζεται. Το Εθνικό Σύστημα Υγείας του 1983 παραμένει ίσως η πιο ουσιαστική κληρονομιά της «Αλλαγής».

Όμως, το κόστος ήταν τεράστιο. Η γενναιοδωρία του κράτους στηρίχθηκε στον δανεισμό και σε ευρωπαϊκές επιδοτήσεις. Παρ’ όλα αυτά, το μήνυμα ήταν σαφές: η κοινωνική φροντίδα είναι υποχρέωση, όχι φιλανθρωπία. Και αυτό άλλαξε ριζικά τον τρόπο με τον οποίο ο Έλληνας αντιλαμβάνεται το κράτος.

7. Η τηλεόραση και η αισθητική της πολιτικής

Η δεκαετία του ’80 έφερε την επικοινωνιακή επανάσταση. Οι ομιλίες έγιναν τηλεοπτικό γεγονός· τα μπαλκόνια σκηνές. Ο Ανδρέας Παπανδρέου κατάλαβε πρώτος τη δύναμη του φακού: ο τόνος, το χέρι, το χαμόγελο, το βλέμμα. Η Αλλαγή έμαθε στον Έλληνα να βλέπει την πολιτική. Το ΠΑΣΟΚ έγινε χρώμα (πράσινο), μουσική (Καλημέρα Ήλιε), συναίσθημα (ελπίδα).

Από εκεί γεννήθηκε η έννοια του «πολιτικού brand». Αυτή η αισθητικοποίηση της πολιτικής άνοιξε τον δρόμο σε μια εποχή θεάματος και ταύτισης. Ο πολίτης δεν ψήφιζε μόνο πρόγραμμα, ψήφιζε ΚΑΙ εικόνα. Και αυτή η κληρονομιά - με τα θετικά και τα αρνητικά της - διαμορφώνει ακόμη τη σχέση μας με την ίδια την δημοκρατία.

8. Ο εθνικός λόγος: από τον αντικομμουνισμό στη συμφιλίωση

Το 1982 η κυβέρνηση ΠΑΣΟΚ αναγνώρισε την Εθνική Αντίσταση. Ήταν μια ιστορική τομή. Για πρώτη φορά, το κράτος αναγνώριζε ότι η αριστερά υπήρξε μέρος της εθνικής ιστορίας. Η Ελλάδα μπήκε σε μια νέα φάση εθνικής αυτογνωσίας. Ο Εμφύλιος έπαψε να είναι ταμπού. Οι παλιοί αγωνιστές απέκτησαν δικαιώματα, οι εξόριστοι γύρισαν. Η Αλλαγή έκλεισε έναν κύκλο 40 ετών διχασμού.

Ωστόσο, η συμφιλίωση δεν έγινε πάντα με αλήθεια. Η ιστορική μνήμη εξιδανικεύτηκε, και η νέα «εθνική ενότητα» βασίστηκε περισσότερο στο συναίσθημα παρά στην αυτοκριτική. Παρ’ όλα αυτά, το 1982 υπήρξε το πραγματικό τέλος του Εμφυλίου - όχι με όπλα, αλλά με αποδοχή.

9. Ο πολιτισμός: το κιτς και το καλτ της ευτυχίας

Η Αλλαγή δεν ήταν μόνο πολιτική· ήταν στυλ ζωής. Από τα λαϊκά πανηγύρια και τις πίστες, ως τις κρατικές επιχορηγήσεις στο θέατρο και τον κινηματογράφο, ο πολιτισμός έγινε λαϊκός και προσβάσιμος.
Η δεκαετία του ’80 είναι ταυτόχρονα η εποχή του Θεοδωράκη και της Άντζελας Δημητρίου, του Λεωνίδα Κύρκου και του Φρέντυ Γερμανού, των τραγουδιών που μιλούν για «λαό, αγάπη και δικαιοσύνη».

Αυτό το μείγμα υψηλού και χαμηλού πολιτισμού δημιούργησε μια μοναδική λαϊκή ταυτότητα: κιτς, συγκινητική, αντιφατική. Ήταν η πρώτη φορά που η κουλτούρα του δρόμου έγινε επίσημη. Η «Αλλαγή» γέννησε μια νέα ελληνικότητα, πιο συναισθηματική και λιγότερο φοβική.

10. Από το «ΕΟΚ και ΝΑΤΟ» στην «Ελλάδα της Ευρώπης»

Το μεγαλύτερο παράδοξο της Αλλαγής ήταν ότι, ενώ ξεκίνησε με αντιευρωπαϊκή ρητορική, κατέληξε να «τσιμεντώσει» οριστικά την Ελλάδα μέσα στην Ευρώπη. Ο Παπανδρέου αντιλήφθηκε γρήγορα ότι τα κονδύλια της ΕΟΚ μπορούσαν να χρηματοδοτήσουν το κοινωνικό κράτος και τις υποδομές. Έτσι, η Ελλάδα μετατράπηκε σε ευρωπαϊκό κράτος πρόνοιας.

Ταυτόχρονα, όμως, άρχισε να οικοδομείται η εξάρτηση από τα κοινοτικά χρήματα, που θα οδηγήσει δεκαετίες αργότερα στην κρίση. Παρ’ όλα αυτά, η Αλλαγή έβαλε τέλος στο μεταπολεμικό σύνδρομο της «καθυστερημένης Ελλάδας». Από το 1981 και μετά, η χώρα άρχισε να βλέπει τον εαυτό της ως ισότιμο μέλος της Δύσης, όχι ως περιφέρεια.

Πάντως, το μόνο σίγουρο είναι ότι η Αλλαγή του 1981 υπήρξε το πιο βαθύ πολιτισμικό γεγονός της μεταπολίτευσης. Δεν άλλαξε μόνο κυβερνήσεις, άλλαξε συνειδήσεις ατομικές και συλλογικές. Η Ελλάδα του ’80 έμαθε να ζητά, να απαιτεί, να καταναλώνει, να ονειρεύεται. Μπορεί να έχασε τον δρόμο της μέσα σε υπερβολές, αλλά κέρδισε κάτι σπάνιο: την πίστη ότι η ιστορία δεν είναι μόνο των λίγων. Σαράντα τέσσερα χρόνια μετά, ζούμε ακόμη στη σκιά - ή στο φως - εκείνης της Αλλαγής.