Οι πρώτες, πραγματικές νίκες κατά της φοροδιαφυγής ήταν αυτές που άνοιξαν τον δρόμο για τις φετινές extra παροχές των 600 εκ ευρώ (επίδομα 250 ευρώ, επιστροφή ενοικίου) κι εξασφάλισαν το «πακέτο» των 1,7 δισ ευρώ για τις ελαφρύνσεις του 2026.
Βλέποντας την εικόνα ανάποδα, η φοροδιαφυγή είναι εκείνη που επιβαρύνει τους συνεπείς φορολογούμενους και στερεί από την Πολιτεία πολύτιμους πόρους για την Υγεία, την Παιδεία, το Κοινωνικό Κράτος. Όταν, μάλιστα, μιλάμε για «γκρίζα» οικονομία που ξεπερνά τα 50 δισ ευρώ, αντιλαμβάνεται κανείς το μέγεθος του προβλήματος.
Φοροδιαφυγή και παραοικονομία
Σε μια συγκυρία που το οικονομικό επιτελείο και η ΑΑΔΕ “μετράνε” τα οφέλη από την πλήρη ενεργοποίηση των ψηφιακών “εργαλείων και σχεδιάζουν τα επόμενα βήματα, με στόχο την εξασφάλιση περισσότερων εσόδων για μόνιμες φοροελαφρύνσεις, μια νέα μελέτη από το ΚΕΠΕ έρχεται να μας υπενθυμίσει το «βουνό» απέναντι μας.
Σύμφωνα με τα στοιχεία που παρέχονται από τους Schneider και Asllani (2022), το επίπεδο της ανεπίσημης οικονομικής δραστηριότητας, δηλαδή της παραοικονομίας, στην Ελλάδα παραμένει σε υψηλότερα επίπεδα σε σύγκριση με άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ιδιαίτερα με τις χώρες της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης. Πιο συγκεκριμένα, το 2022, το επίπεδο της ανεπίσημης οικονομικής δραστηριότητας στην Ελλάδα ανήλθε στο 20,9% του ΑΕΠ, 3,3 ποσοστιαίες μονάδες υψηλότερο από τον μέσο όρο της ΕΕ-27. Πρακτικά, μιλάμε για πάνω από 50 δισ ευρώ, που βρίσκονται στη «γκρίζα» ζώνη!
Μεταξύ 2003-2022, το μέσο επίπεδο της ανεπίσημης οικονομικής δραστηριότητας στην Ελλάδα καταγράφηκε στο 23,7% (του ΑΕΠ) σε σύγκριση με 12% και 12,3% στην Ιρλανδία και στη Γερμανία, αντίστοιχα. Ακόμη και σε σύγκριση με χώρες με παρόμοιες οικονομικές συνθήκες, όπως η Ιταλία, η Πορτογαλία, και η Ισπανία, η ανεπίσημη δραστηριότητα στην Ελλάδα παραμένει υψηλότερη. Το μέγεθος της παραοικονομίας στην Ιταλία, την Πορτογαλία και την Ισπανία ήταν κατά μέσο όρο 21,5%, 18,5% και 18,7%, αντίστοιχα, την περίοδο 2003-2022.
Το μόνο παρήγορο είναι ότι πέρα από τη μείωση της περιόδου 2003- 2022, την τελευταία τριετία καταγράφεται σημαντικός περιορισμός της παραοικονομίας και της φοροδιαφυγής. Ενδεικτικά, στο πεδίο του ΦΠΑ, εκεί που η χώρα κατέγραφε από τις χειρότερες επιδόσεις στην Ευρώπη, πλέον οι απώλειες υπολογίζονται στο 10% των δυνητικών εσόδων και κινούνται προς τον ευρωπαϊκό μέσο όρο του 5%.
Οι αιτίες και η «θεραπεία»
Ο σημαντικότερος παράγοντας που επηρεάζει το μέγεθος της παραοικονομίας είναι το επίπεδο αυτοαπασχόλησης. Στην Ελλάδα, το επίπεδο αυτοαπασχόλησης συμβάλλει κατά 37,6%, σε σύγκριση με 31% στην Ιταλία, 31,1% στην Πορτογαλία και 23,8% στην Ισπανία. Οι έμμεσοι
φόροι επίσης διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του μεγέθους της παραοικονομίας. Οι υψηλοί συντελεστές έμμεσων φόρων και οι συχνές πληρωμές με μετρητά στις επιχειρήσεις θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε φοροδιαφυγή μεγάλης κλίμακας, ιδίως σε οικονομίες όπως η Ελλάδα, όπου οι συντελεστές ΦΠΑ ήταν υψηλοί και οι ηλεκτρονικές συναλλαγές περιορισμένες μέχρι πρόσφατα.
Όπως επισημαίνεται και από τη σχετική βιβλιογραφία (Devine· 2021· Torgler και Schneider 2009· Aruoba 2010), η χαμηλή ποιότητα των θεσμών, οι αναποτελεσματικοί κρατικοί θεσμοί, τα πολύπλοκα φορολογικά και ρυθμιστικά συστήματα, η απουσία ενός ευέλικτου νομικού πλαισίου και η διαφθορά είναι οι βασικοί προσδιοριστικοί παράγοντες της παραοικονομίας στις περισσότερες χώρες. Η ποιότητα των θεσμών στην Ελλάδα θεωρείται ιστορικά ανεπαρκής (ή χαμηλή) και κάτω από τον μέσο όρο της Ευρωζώνης σε συγκεκριμένους βασικούς θεσμούς, όπως το κράτος δικαίου, η ποιότητα των ρυθμιστικών μηχανισμών, ο έλεγχος της διαφθοράς, η συμμετοχή και λογοδοσία, και η πολιτική σταθερότητα (Bardaka και Rentifi, 2021). Αξίζει επίσης να αναφερθεί ότι η βαθμολογία που αποδίδεται στον δείκτη «αποτελεσματικότητα της κυβέρνησης» υπήρξε συστηματικά χαμηλή για την Ελλάδα (Philippopoulos, 2024).
Όπως σημειώνει η μελέτη, οι πρόσφατες μεταρρυθμίσεις συνέβαλαν σημαντικά στην επίτευξη των στόχων φορολογικής συμμόρφωσης. Ωστόσο, για το 2025, είναι απαραίτητο να συνεχιστούν και να ολοκληρωθούν οι παρεμβάσεις του 2024 που οδήγησαν στη μείωση της φοροδιαφυγής. Οι παρεμβάσεις αυτές συμπεριλαμβάνουν:
- την καθολική δήλωση των εσόδων και εξόδων μιας επιχείρησης στην πλατφόρμα myData
- την καθολική λειτουργία της ψηφιακής βάσης δεδομένων πελατών
- την έναρξη της υποχρεωτικής εφαρμογής του ψηφιακού δελτίου αποστολής διακινούμενων προϊόντων
- νέα συστήματα ελέγχου για την αυτόματη παρακολούθηση της εξέλιξης των ληξιπρόθεσμων οφειλών κάθε υπόχρεου
- την αποτελεσματικότερη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης με στόχο την περαιτέρω μείωση της γραφειοκρατίας
- την καθολική επέκταση της ηλεκτρονικής τιμολόγησης
Σε κάθε περίπτωση, η μεγαλύτερη διείσδυση των ηλεκτρονικών πληρωμών χαρακτηρίζεται «κλειδί». Μελέτες διαπιστώνουν ότι η αύξηση κατά μία ποσοστιαία μονάδα του μεριδίου πληρωμών με κάρτα στην ιδιωτική κατανάλωση έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση των εσόδων κατά περίπου
1% μέσω της βελτίωσης της φορολογικής συμμόρφωσης. Σημειωτέον, τα μετρητά παραμένουν η κυρίαρχη μέθοδος πληρωμής στην Ελλάδα, αντιπροσωπεύοντας το 42% της αξίας των συναλλαγών και το 54% του αριθμού των συναλλαγών.