60 καλοκαίρια ζει η Αθήνα με το Φεστιβάλ της, που γνώρισε μέρες κοσμοπολιτισμού, λάμψης, ύφεσης, απαξίωσης, για να φτάσει από το 2006 και μετά με την έλευση του Γιώργου Λούκου να φωτίσει την πόλη ως μητρόπολη του σύγχρονου πολιτισμού για λίγες μέρες.
Σήμερα σηκώνεται η αυλαία του Φεστιβάλ Αθηνών που θα διαρκέσει ως τις 31 Ιουλίου, με την παράσταση του Δημήτρη Μαυρίκιου «Πάπισσα Ιωάννα-Αναζητώντας την ηρωίδα του Ροϊδη» και με την φωτογραφική έκθεση του Βασίλη Βρεττού σε επιμέλεια της Ιριδας Κρητικού «Mise en abyme / Ο εαυτός μέσα στον εαυτό». Ηδη υπάρχουν τα πρώτα sold out του φεστιβάλ για τις παραστάσεις της Μαγκί Μαρέν, του Τόμας Οστερμάγιερ και την αποχαιρετιστήρια παράσταση της Σιλβί Γκιλέμ.
Καθώς το Φεστιβάλ φωτίζει την πόλη ανατρέχουμε στην ιστορία του θεσμού που φιλοξένησε από τον Μητρόπουλο και την Κάλλας μέχρι τον Sain-Saens και τον Ροστροπόβιτς, τον Παβαρότι, τον Λεωνίδα Καβάκο και τον Δημήτρη Σγούρο. Από τον τον Θεοδωράκη και τον Χατζιδάκι μέχρι τον Σαββόπουλο, την Πρωτοψάλτη, τον Νταλάρα και την Μαρινέλλα. Από τον Ροντήρη και τον Κουν μέχρι τον Στρέλερ, τον Πίτερ Χολ, το Θέατρο Νο, την Όπερα του Πεκίνου. Από τον Μπαλανσίν μέχρι την Πίνα Μπάους κι από τον Νουρέγιεφ και την Φοντέιν μέχρι τη Συλβί Γκιλέμ. Μια ιστορική αναδρομή με οδηγό το κείμενο του ίδιου του Φεστιβάλ στην ανανεωμένη ιστοσελίδα του:
«Προοίμιο
Το 1955, όταν υπουργός Προεδρίας στην κυβέρνηση Παπάγου ήταν ο Γεώργιος Ράλλης, αποφασίστηκε η διοργάνωση μιας γιορτής των τεχνών του υψηλού στην Αθήνα. Προς τούτο, μετακλήθηκε από την Αμερική ο διάσημος σκηνοθέτης του θεάτρου Ντίνος Γιαννόπουλος, που στην ουσία ίδρυσε και οργάνωσε με απολύτως προσωπικά κριτήρια και απόλυτη ελευθερία το Φεστιβάλ Αθηνών. Συστατικά του Φεστιβάλ ήσαν η μουσική και το θέατρο και έδρα του το Ωδείον Ηρώδου του Αττικού. Η μεγάλη στιγμή της πρώτης εκείνης διοργάνωσης σηματοδοτήθηκε από την παρουσία στην Αθήνα της σπουδαίας Φιλαρμονικής Ορχήστρας της Νέας Υόρκης με μαέστρο τον Δημήτρη Μητρόπουλο.
Το Δίλημμα: Επαρχία ή Δυτική Μητρόπολη
Η παρουσία της μεγάλης αυτής ορχήστρας έκανε αναπόφευκτες τις συγκρίσεις με τα ελληνικά σχήματα – και ιδίως με την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών. Ο μουσικοκριτικός Μίνως Δούνιας, η γνώμη του οποίου είχε μεγάλη απήχηση, έγραφε στην Καθημερινή (10.11.1955): «Μετά την επίσκεψι του Μητρόπουλου και της Φιλαρμονικής του, το έργον [...] της ορχήστρας μας είναι ολοφάνερα βαρύ και αχάριστο. [...] Δεν πρέπει να μείνουμε επ’ άπειρον η τελευταία μουσική επαρχία της Ευρώπης».
Στην πορεία του, το Φεστιβάλ Αθηνών πολλές φορές έδωσε αφορμές για τέτοιου είδους συγκρίσεις. Όποτε η περιρρέουσα ατμόσφαιρα το επέτρεπε, καθρέφτιζε το άνοιγμα της ελληνικής καλλιτεχνικής κοινότητας στον κόσμο. Όποτε πάλι τα πράγματα υπέκυπταν στην ελληνική εσωστρέφεια, θριάμβευε ο επαρχιωτισμός. Έτσι κι αλλιώς, μέσα από παλινωδίες, από τολμηρά βήματα και οδυνηρές υποχωρήσεις κινήθηκε η νεοελληνικής κουλτούρα. Μια συγκριτική ματιά στην πορεία των εκδηλώσεων του Φεστιβάλ και στα πολιτικά συμβάντα συμβάλλει στην ασφαλή περιοδολόγηση της διαδρομής του Φεστιβάλ Αθηνών μέσα στο χρόνο.
Η εποχή του κοσμοπολιτισμού
Το Φεστιβάλ στήνεται γύρω από το Ηρώδειο επιχειρώντας να γεφυρώσει την ιστορική μνήμη με ό,τι συμβαίνει τώρα (ο διάδοχος του Γιαννόπουλου στα ηνία, Νίκος Συνοδινός, κινήθηκε με συνέπεια στο αρχικό πνεύμα του θεσμού). Επιχειρεί να αναπτυχθεί ως θεσμός φιλοξενίας εκδοχών της τέχνης του υψηλού, σε διάλογο με όσα σημαντικά συνέβαιναν κυρίως στη Δύση από τα οποία στη χώρα μας δεν έφτανε καν ο απόηχός τους.
Οι μεγάλες ορχήστρες και η προσπάθεια αναβίωσης και σύγχρονης ερμηνείας του θεατρικού ρεπερτορίου της κλασικής αρχαιότητας είναι οι δυο βασικοί άξονες της δραστηριότητάς του – αργότερα προστέθηκε και ο χορός. Χάρη και στην καταλυτική παρουσία του Μητρόπουλου, στην περιοχή της μουσικής καταρρίπτονται πολλά ταμπού. Μετακαλούνται μεγάλα συγκροτήματα, σημαντικοί σολίστες, γίνεται προσπάθεια ανάδειξης σημαντικών Ελλήνων δημιουργών (όπως, π.χ., ο Σκαλκώτας, ορισμένους από τους Χορούς του οποίου παρουσίασε ο Μητρόπουλος στην πρώτη εκείνη ελληνική εμφάνισή του, και ο οποίος χρειάστηκαν πολλά πολλά χρόνια για να επανανακαλυφθεί και να δισκογραφηθεί, μάλιστα όχι στην Ελλάδα!).
Χάρη στην επίσης καταλυτική παρουσία του Ροντήρη στο θέατρο, από την άλλη, δομείται η κατ’ αντιστοιχία με τον νεοκλασικισμό στερεότυπη, στομφώδης απόδοση του αρχαίου κειμένου, που για να αμφισβητηθεί χρειάστηκε ένα σκάνδαλο: η παρουσίαση των αριστοφανικών Ορνίθων από το Θέατρο Τέχνης του Καρόλου Κουν και η περιπετειώδης απόσυρσή τους από το Ηρώδειο το 1959, επειδή ο αναχρονισμός τους θεωρήθηκε βλάσφημος και βέβηλος.
Το Φεστιβάλ Αθηνών έγινε το κεντρικό πεδίο της αέναης μάχης του μοντερνισμού με την κατεστημένη καλλιτεχνική έκφραση, καταλήγοντας να καταστείλει κάθε ανησυχία μετά το 1967, αφού η επτάχρονη δικτατορία σταμάτησε (εκτός πολλών άλλων) κάθε διάλογο με το κοσμοπολίτικο πνεύμα του δυτικού κόσμου και περιόρισε τη δημόσια ζωή του τόπου στα όρια του επαρχιωτισμού.
Η εποχή της απομόνωσης
Η περίοδος της χούντας ήταν περίοδος απόλυτης εσωστρέφειας. Η διεθνής απομόνωση της χώρας, η περιφρόνηση του πνευματικού κόσμου της Δύσης προς το καθεστώς της 21ης Απριλίου σε συνδυασμό με την απαιδευσία των πρωτεργατών του πραξικοπήματος, οδήγησε το Φεστιβάλ Αθηνών σε μαρασμό. Οι ελάχιστες εξαιρέσεις κατά τις οποίες παρουσιάστηκαν στην πρωτεύουσα ψήγματα καλλιτεχνικού μοντερνισμού ήταν μάλλον συμπτωματικές και δεν αρκούσαν να αλλάξουν τη γενική κατεύθυνση της επιδιωκόμενης και απόλυτης εσωστρέφειας.
Η εποχή του πληθωρισμού
Το κλίμα ελευθερίας που έπνευσε στη χώρα με τη μεταπολίτευση, οι εναλλακτικές επιλογές παρουσίασης καλλιτεχνικών δρώμενων που σιγά σιγά εμφανίστηκαν αλλά και το περιρρέον κλίμα επαναστατικότητας (ή και οι παρεξηγήσεις που το κλίμα αυτό καλλιέργησε) μικρή μόνο επιρροή άσκησαν στο Φεστιβάλ Αθηνών. Ο συνδυασμός της ανάθεσής του σε γραφειοκρατικούς μηχανισμούς του Ελληνικού Τουρισμού με μια όλο και μεγαλύτερη επεμβατικότητα στις επιλογές μάνατζερ της καλλιτεχνικής δημιουργίας, οδήγησαν το Φεστιβάλ Αθηνών σε έναν θολό υδροκεφαλισμό.
Ο στόχος χάθηκε γρήγορα και το Φεστιβάλ πορεύτηκε μέσα από ένα σύμφυρμα, όπου σημαντικές εκδηλώσεις γειτνίαζαν με ασημαντότητες στο όνομα της κοσμικότητας ή της εφήμερης φήμης – κάποιες φορές και της μεταγενέστερης εξαργύρωσης μιας προϋπαρξάσης λάμψης. Ο καλλιτεχνικός πληθωρισμός, τελευταία, όρισε και το από χρόνια διαφαινόμενο αδιέξοδο.
Το Στοίχημα
Χρειαζόταν η ανατροπή. Η εκ νέου διεκδίκηση του μοντερνισμού, το συστηματικό άνοιγμα στο καινούργιο που παράγεται παγκοσμίως, η ανάδειξη των νέων εγχώριων δυνάμεων που μπορούν να μιλήσουν στο σύγχρονο κοινό. Η διάχυση της μεγάλης γιορτής της τέχνης σε ολόκληρη την πόλη, η αναζήτηση και άλλων, διαφορετικών κοινών, η δυνατότητα έκφρασης όλο και περισσότερων φιλότεχνων μέσα από τις επιλεγμένες δράσεις ενός σύγχρονου Φεστιβάλ. Μια καινούργια ταυτότητα – η οποία να συμπεριλαμβάνει, να καθρεφτίζει, να ξαναβάλει στο παιχνίδι τις ζωντανές δυνάμεις της κοινωνίας. Είναι το νέο στοίχημα – που μπήκε δυναμικά το 2006 και φαίνεται, πέντε καλοκαίρια μετά, να έχει κερδηθεί.»