Με αφορμή την τελευταία ταινία του Studio Ghibli του Hayao Miyazaki, Arrietty, ο Steve Rose για λογαριασμό της Guardian εξετάζει με εξονυχιστικό τρόπο τις διαφορές μεταξύ των αμερικάνικων κινουμένων σχεδίων του Χόλιγουντ από τις εξαιρετικές δημιουργίες του κορυφαίου Ιάπωνα σκηνοθέτη τις οποίες και βρίσκει πιο πολυεπίπεδες.
Σκεφτείτε την τελευταία οικογενειακή ταινία κινουμένων σχεδίων που είδατε. Είχε έναν γυναικείο χαρακτήρα στον πρωταγωνιστικό ρόλο; Τώρα προσπαθήστε να σκεφτείτε μια που δεν είναι πριγκίπισσα της Disney. Βλέπετε το πρόβλημα;
Υποτίθεται ότι ζούμε τη χρυσή εποχή των κινουμένων σχεδίων αλλά ξεκάθαρα είναι μία εποχή που τα αγόρια είναι καλύτερα από τα κορίτσια. Δεν μπορείς να μην πετάξεις τα γυαλιά 3D στα σύγχρονα multiplex χωρίς να χτυπήσεις έναν αρσενικό ήρωα: Από το Shrek μέχρι το Despicable Me, η λίστα πάει λέγοντας. Ακόμη και οι κόσμοι της Pixar, τους αδιαμφισβήτητους βασιλιάδες του computer animation, είναι μέσα από τα μάτια ενός άνδρα: Toy Story, Finding Nemo, Wall-E, Ratatouille – όπως και να το δεις τα προϊόντα της Pixar είναι πιο ανδροκρατούμενα και από τους ανταγωνιστές της. Στην καλύτερη οι γυναίκες έχουν δευτερεύοντα ρόλο ( Η Dory στο Finding Nemo, η Mrs Incredible, η Jessie του Toy Story), στη χειρότερη είναι φιλενάδες, νοικοκυρές και άλλα γυναικεία στερεότυπα που μόνο στόχο έχουν να χαλάσουν το πάρτι των αγοριών. Που μας φέρνει στο Cars 2, την τελευταία της κυκλοφορία και την πιο ξεδιάντροπα αγορίστικη ταινία της. Αυτή η εμπορική περιπέτεια θα μείνει στην ιστορία ως αυτή που είχε το χειρότερο άνοιγμα για ταινία της Pixar και που δεν ακούγεται καμία σχεδόν γυναικεία φωνή.
Από την πρώτη ταινία κινουμένων σχεδίων της, την Χιονάτη και τους Επτά Νάνους, η Disney μονοπωλεί την κοριτσίστικη αγορά χωρίς να έχει σχεδόν κανένα ανταγωνιστή – με μερικές ίσως εξαιρέσεις. Οι ηρωίδες της έχουν χωρέσει στα εταιρικά καλούπια όπως ένα λεπτοκαμωμένο πόδι σε ένα γυάλινο γοβάκι. Φέτος το Tangled μας γνώρισε την δέκατη πριγκίπισσα της Disney, την Rapunzel αλλά παρά την πιο ποπ συμπεριφορά της, η μοίρα της όμως είναι να γίνει κυρία, να παντρευτεί ένα πρίγκιπα και όλοι να ζήσουν καλά σε ένα νεοσύστατο πατριαρχικό περιβάλλον όπως οι πριγκίπισσες πριν από αυτή. Για τα κορίτσια που δεν έχουν φιλοδοξίες να γίνουν η επόμενη Kate Middleton θα πρέπει κάποιος να κοιτάξει πέρα από τα ροζ παλάτια της Disney για να βρει ένα πρότυπο της προκοπής. Βασικά, θα πρέπει η ματιά του να ταξιδέψει μέχρι την μακρινή Ιαπωνία.
Συγκεκριμένα, φέτος, στο Arrietty, την τελευταία ταινία που κυκλοφορεί από το Studio Ghibli, το κορυφαίο στούντιο κινουμένων σχεδίων στην Ιαπωνία. Έχει γίνει γνωστό από το 2001 με το βραβευμένο με όσκαρ Spirited Away και θεωρείται αν δεν βαριέσαι να το αναλύσεις παραπάνω σαν την ιαπωνική απάντηση της Disney. Η σύγκριση όμως σταματά στις τεράστιες πωλήσεις στο box-office και στις φιγούρες παιχνιδιών. Από το 1984, με τις ευλογίες του ιδρυτή και βασικού δημιουργού του, Hayao Miyazaki, το στούντιο έχει αναπτύξει μια σειρά διαδοχικών φιλόδοξων περιπετειών φαντασίας και σχεδόν όλες έχουν ως βασικούς πρωταγωνιστές, δυνατά, έξυπνα και ανεξάρτητα κορίτσια.
Τα φιλμ του Miyazaki είναι συναρπαστικά και φαντασιακά που συχνά αφορούν ιπτάμενες μηχανές, οικολογικές καταστροφές, συγκρουόμενους πολιτισμούς και αβέβαιες πνευματικές αξίες – όλα πολύχρωμα κινούμενα σχέδια που σχεδιάζονται στο χέρι. Οι ηρωίδες του επίσης τείνουν να έχουν ένα συγκεκριμένο τύπο. Αγαπούν την περιπέτεια και δεν μένουν αδρανείς αλλά ταυτόχρονα είναι φιλεύσπλαχνες, κοινωνικές, αγαπούν την ειρήνη και είναι ενάρετες. Οι γυναικείες τους ικανότητες και η παιδική τους αθωότητα συχνά δίνουν τη λύση στην κρίση που αντιμετωπίζουν και γίνονται γέφυρα σε αντικρουόμενους κόσμους. Ο Miyazaki φτιάχνει και αυτός πριγκίπισσες αλλά την πρώτη φορά που βλέπουμε στην οθόνη την Πριγκίπισσα Μονονόκε, ρουφάει το αίμα από την πληγή ενός τεράστιου λύκου και το φτύνει στο ποτάμι.
Όπως ο ίδιος ο Miyazaki μια φορά δήλωσε: «Αν είναι μια ιστορία του τύπου ‘όλα θα πάνε καλά μόλις τον νικήσουμε’, τότε είναι καλύτερα να έχεις έναν αρσενικό πρωταγωνιστή. Αν προσπαθήσουμε όμως να κάνουμε μια περιπέτεια με πρωταγωνιστή ένα αγόρι, δεν έχουμε και πολλές επιλογές και θα βγει κάτι σαν το Indiana Jones. Με κάποιον Ναζί ή κάποιον άλλον που θα είναι ο απόλυτος κακός στα μάτια όλων.»
«Σκέφτηκε ότι ο ηρωισμός είναι κάτι πιο πολύπλοκο από το να έχει μόνο μαύρο ή άσπρο χρώμα», εξηγεί η Helen McCarthy, μια Βρετανίδα συγγραφέας που έχει γράψει εκτενέστατα για τον Miyazaki και τα γιαπωνέζικα κινούμενα σχέδια. «Με το να κάνει τον βασικό ήρωα κορίτσι, πέταξε σωρηδόν όλα τα μάτσο χαρακτηριστικά από την εξίσωση στα σκουπίδια και αυτό του έδωσε τη δυνατότητα να εκβαθύνει στον ηρωισμό. Η καριέρα του έχει χτιστεί στην πολύ όμορφή ιδέα ότι η θηλυκότητα δεν αποκλείεται από το ηρωισμό.»
Η Arrietty ταιριάζει απόλυτα σε αυτή την εικόνα. Η ιστορία προσαρμόστηκε από τον Miyazaki από τις ιστορίες της Mary Norton με τίτλο Borrowers και σκηνοθετήθηκε από τον προστατευόμενο του, Hiromasa Yonebayashi. Η Arrietty είναι ένα μικροσκοπικό 14χρονο κορίτσι που ζει και κρύβεται μαζί με τους γονείς της κάτω από το πάτωμα ενός αγροτικού ιαπωνικού σπιτιού και μαζί «δανείζονται» από τα αγαθά του σπιτιού για να ζήσουν – μια καρφίτσα γίνεται το σπαθί της για παράδειγμα. Όπως κάθε μικρό κορίτσι που μεγαλώνει είναι ανεξάρτητη και περίεργη για τον έξω κόσμο. Όπως και στο Spirited Away που η ηρωίδα γεφύρωνει το χάσμα μεταξύ του κόσμου των πνευμάτων με τον κόσμο των ανθρώπων έτσι και η Arrietty γεφυρώνει το χάσμα μεταξύ των μικρών ανθρώπων και των κανονικών αλλά αυτό που την καθοδηγεί περισσότερο δεν είναι τίποτα άλλο παρά η περιέργεια της για τα αγόρια.
Απέναντι σε ένα παλλόμενο ανοιξιάτικο περιβάλλον και με υπονοούμενα για την εποχή του ζευγαρώματος, η σχέση της Arrietty με ένα άρρωστο ανθρώπινο αγόρι αναπτύσσεται σαν φλερτ. Σε μια ιδιαίτερα φορτισμένη σκηνή όταν επιτρέπει στο αγόρι να δει για πρώτη φορά, την λιλιπούτεια φιγούρα της, το κάδρο πλαισιώνεται από ανθισμένες κατακόκκινες και γιγαντιαίες παπαρούνες στον κήπο. Υπάρχουν το ίδιο λεπτές ερωτικές και σεξουαλικές αναφορές σε όλα τα φιλμ του Ghibli. Για παράδειγμα, το Kiki’s Delivery Service επικεντρώνεται στις περιπέτειες μιας 13χρονης μάγισσας που όπως η Arrietty πλησιάζει την εφηβεία. Στα ταξίδια της, η Kiki έρχεται αντιμέτωπη με όλες της ηλικίες της γυναικείας φύσης στις οποίες η σεξουαλικότητα υπαινίσσεται μέσα από μεταφορές για τη φωτιά και τις φλόγες.
Η παιδική σεξουαλικότητα δεν υπάρχει στην δυτική κουλτούρα γενικότερα αλλά σε αυτές τις ταινίες είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη ζωή χωρίς να έχει σχέση με κάτι διεστραμμένο. «Ένα από τα πιο όμορφα πράγματα που κάνει το Studio Ghibli είναι το ότι αναγνωρίζει και αποδέχεται τα παιδιά σαν μια μικρογραφία των ενηλίκων. Ότι τα παιδιά έχουν όλα αυτά τα συναισθήματα μέσα τους. Είναι απλά θέμα χρόνου πότε θα μάθουν να τα οργανώνουν και να τα εκφράζουν.»
Ο θάνατος και η βία επίσης δεν αποκλείονται από τις ταινίες του Miyazaki. Ακόμη και στο πιο αθώο έργο του My Neighbour Totoro, ένα φιλμ όπου δεν υπάρχουν κακοί χαρακτήρες και καμιά εμφανή σύγκρουση, η απειλή του θανάτου της άρρωστης μητέρας αιωρείται πάνω από το βουκολικό ειδυλλιακό τοπίο που ζουν οι δύο μικρές αδερφές.
Στα φιλμ του Ghibli, ανθρώπινα μέλη κομματιάζονται και ο θανάσιμος κίνδυνος δεν απομακρύνεται ποτέ. Κάνει το θάνατο της μητέρας του Bambi να μοιάζει σαν μια βόλτα στο πάρκο.
Με τη γενική ομολογία του για την ύπαρξη του σεξ και της βίας, θα μπορούσε κάποιος να πει ότι το έργο του στούντιο Ghibli βρίσκεται πιο κοντά στα παραμύθια της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας που αποτελούσαν μια εισαγωγή για τα παιδιά στον ενήλικο κόσμο που τα περιμένει όταν αρχίζουν να μεγαλώνουν. Αν και στις αρχικές εκδοχές τους ήταν εντελώς φρικιαστικά και τρομακτικά στη Βικτωριανή εποχή απογύμνωθηκαν από κάθε αρνητικό στοιχείο. Η Disney αργότερα τα αποτέλειωσε. Στις πρώτες βερσιόν της Χιονάτης για παράδειγμα, η κακιά βασίλισσα νομίζει ότι τρώει την καρδιά, τα πνευμόνια και το συκώτι της Χιονάτης ενώ σε μια άλλη στιγμή προσπαθεί να την πνίξει με κορδόνια από τον κορσέ της. Στο τέλος τιμωρείται με το να φοράει καυτά σιδερένια παπούτσια. Στα χέρια του Disney έγινε μια ιστορία για ένα καλό κορίτσι που του αρέσει να τραγουδάει και να κάνει τις δουλειές του σπιτιού.
Όχι βέβαια ότι οι ταινίες του Στούντιο Ghibli ξεφεύγουν τελείως από τον κανόνα. Ακόμη και η Arrietty παρά το θάρρος της και τη αποφασιστικότητα της, καταλήγει με ένα σύντροφο που είναι πιο κατάλληλος για την θέση της – κυριολεκτικά και μεταφορικά – παρά με ένα αγόρι 100 φορές το μέγεθος της. Πέρα από τις «τέλειες» ηρωίδες του, στο έργο του Στούντιο Ghibli συναντάει κανείς μια σειρά από επαναλαμβανόμενα γυναικεία αρχέτυπα, πιθανόν στερεότυπα: τη σοφή γιαγιά, την εξιδανικευμένη μητέρα και νοικοκυρά. «Πιστεύω ότι υπάρχουν μερικά ισχυρά αντιδραστικά στοιχεία στη δουλειά του Miyazaki,» λέει η McCarthy. «Όχι αντιφεμινιστικά αλλά όχι τόσο σε γραμμή με τα φεμινιστικά ιδεώδη. Σε μεγάλο μέρος της δουλειάς του, λέει ότι οι άντρες και οι γυναίκες έχουν σφραγίσει τις θέσεις τους τους στην κοινωνική ιεραρχία. Αν είσαι παιδί όμως, τα πάντα είναι πιθανά αλλά όταν μεγάλες γυναίκες βγαίνουν από τους ρόλους τους, τείνουν να τα βρίσκουν δύσκολα στις ταινίες του.»
Παρόλα αυτά, κάνει το Cars 2 να φαίνεται σαν μια πρωτόγονη κούρσα. Το Χόλυγουντ σπάνια έφτασε στο ύψος των σοφιστικέ ιστοριών του Στουντιο Ghibli. Τελευταία, βέβαια κάνει προόδους σχετικά με τις απεικονίσεις του των δύο φύλων. Πέρσι , π.χ. το How to Train Your Dragon είχε για πρωταγωνιστή έναν αδύναμο φύτουκλα – έναν θηλυπρεπή ήρωα που βασίζεται περισσότερο στο μυαλό παρά στο σπαθί για κερδίσει την αγάπη του ανώτερου σε όλα τα επίπεδα κοριτσιού. Και παρά τα ελαττώματα του, το Rio επικεντρώνεται σε έναν νευρωτικό παπαγάλο που δεν μπορεί να πετάξει και τον βοηθάει ένα πιο ικανό κορίτσι. Ακόμη και η Pixar επιτέλους, «βλέπει» το φως. Το επόμενο πρότζεκτ κινουμένων σχεδίων της με τίτλο Brave που θα κυκλοφορήσει σε ένα χρόνο από τώρα έχει από πίσω ένα μυθολογικό Σκωτσέζικο τοπίο και τον πρώτο πρωταγωνιστικό γυναικείο χαρακτήρα με τη φωνή της Kelly Macdonald. Τα άσχημα νέα είναι, ότι είναι πριγκίπισσα.
Πηγή: Guardian