O πρόεδρος της Ουκρανίας Βολοντίμιρ Ζελένσκι είναι αναμφίβολα ο νικητής στον πόλεμο της επικοινωνίας που μαίνεται παράλληλα με τις μάχες στη χώρα του τον τελευταίο μήνα.
Έχοντας γύρω του ένα επιτελείο από σκηνοθέτες, στρατιωτικούς και επικοινωνιολόγους, όπως αναφέρει το αμερικανικό σάιτ Atlantic, ο Ζελένσκι πετυχαίνει να ενθαρρύνει τον λαό του και να συγκινήσει πολίτες παγκοσμίως. Η επικοινωνιακή του τεχνική πιστεύεται ότι έχει τις ρίζες της στην Αμερική του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.
Τα social media ως νέο πεδίο μάχης
Tα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν γίνει όπλο πολέμου για τους Ουκρανούς και μέσω αυτών ο πρόεδρος Ζελένσκι έχει αναδειχθεί σε παγκόσμιο αστέρα. Οι ψηφιακές εκκλήσεις του για διεθνή υποστήριξη, όπως το πρόσφατο μήνυμά του στο Κογκρέσο και τα βίντεο που δείχνουν τον ίδιο και τους κορυφαίους Ουκρανούς αξιωματούχους να στέκονται γενναία στο Κίεβο, τον βοηθούν να κερδίσει τον αγώνα για την κοινή γνώμη.
Με πάνω από 1.000 «tweets» τον τελευταίο μήνα απευθύνεται διαρκώς στον έξω κόσμο με ενημερώσεις για τα όσα συμβαίνουν και παρακλήσεις για βοήθεια.
Οι απλοί Ουκρανοί ακολούθησαν το παράδειγμά του, απαντώντας στην έκκληση της κυβέρνησής του για έναν «στρατό πληροφορικής», και δημιουργούν viral δημοσιεύσεις στο Twitter και στο TikTok, καταπολεμώντας αποτελεσματικά μια ρωσική στρατηγική παραπληροφόρησης που, στο πρόσφατο παρελθόν, έχει προκαλέσει όλεθρο σε δημοκρατίες, συμπεριλαμβανομένων και των Ηνωμένων Πολιτειών.
Ο κινηματογράφος ως πεδίο ενημέρωσης
Αυτή η προσπάθεια επικοινωνίας εν καιρώ πολέμου μπορεί να χρησιμοποιεί νέα ψηφιακά εργαλεία, αλλά η στρατηγική έχει τις ρίζες της στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες χρησιμοποίησαν πολλαπλές μορφές επικοινωνίας -ιδίως νεότερες, όπως το ραδιόφωνο και οι κινηματογραφικές ταινίες- για να εμπνεύσουν, να ενημερώσουν και να καθοδηγήσουν στρατιώτες και πολίτες.
Τα ενημερωτικά ντοκιμαντέρ, τα «πατριωτικά φιλμ μικρού μήκους», οι κινηματογραφικές ταινίες στην «ασημένια οθόνη» και μια πλημμύρα άλλων μη θεατρικών ταινιών κράτησαν εκατομμύρια Αμερικανούς συνδεδεμένους με τον πόλεμο -και τον έναν με τον άλλον.
Εμψύχωση, αντί ψεύδους
Την εποχή εκείνη η προσπάθεια λειτούργησε γιατί προσεγγίστηκε διαφορετικά από την εκστρατεία της «μαύρης προπαγάνδας» που διεξήγαγε η ναζιστική Γερμανία, η οποία είχε σκοπό να διαδώσει ψέματα και να αποκρύψει τις πηγές των ψευδών πληροφοριών.
Αντίστοιχα, ο Ζελένσκι και το επιτελείο του έχουν διαλέξει μία επικοινωνιακή στρατηγική πολύ μακριά από εκείνη του Πούτιν, η οποία προσπαθεί μέσω της αμεσότητας να πείσει τον ουκρανικό λαό για την ειλικρίνεια του εγχειρήματος και να τον πείσει να συνδράμει με όλες τους τις δυνάμεις.
Πιθανοί κίνδυνοι
Ωστόσο, στις Ηνωμένες Πολιτείες εξακολουθούν μέχρι και σήμερα να παλεύουν με τις συνέπειες αυτής της επιτυχημένης εκστρατείας των αμερικανικών μέσων ενημέρωσης: Το παράλληλο αποτέλεσμά της ήταν ότι «έδεσε» τη δημοκρατία τόσο στη διαφήμιση όσο και στην ψυχαγωγία και έδωσε στους πολιτικούς ηγέτες νέα εργαλεία για να χειραγωγήσουν το κοινό τους.
Παρόλο που οι ταινίες απέκτησαν ένα μεγάλο κοινό, το οποίο οι πολιτικοί ήθελαν να αξιοποιήσουν, πολλοί ανησυχούσαν ότι η κουλτούρα των διασημοτήτων θα υπονόμευε τη δημοκρατική διαδικασία, ενθαρρύνοντας συναισθηματικές αντιδράσεις και όχι ορθολογική σκέψη.
Οι εξελίξεις στο εξωτερικό φάνηκε να επιβεβαιώνουν τέτοιους φόβους. Τόσο ο Μπενίτο Μουσολίνι όσο και ο Αδόλφος Χίτλερ εργάστηκαν για τον έλεγχο των επικοινωνιών και τον περιορισμό της ελευθερίας του λόγου. Πράγματι, η πολιτική τους ισχύς εξαρτιόταν από τη δημιουργία μιας εναλλακτικής πραγματικότητας μέσω των μέσων μαζικής ενημέρωσης, βασισμένη σε μια λατρεία προσωπικότητας και μια διαστρέβλωση των γεγονότων.
Το αμερικανικό στοίχημα
Όταν ο Φράνκλιν Ρούσβελτ προσπάθησε να προωθήσει την ατζέντα του New Deal στον αμερικανικό λαό, με το ραδιόφωνο και τον κινηματογράφο, οι δημοσιογράφοι προειδοποίησαν ενάντια στη χρήση της «μαύρης μαγείας των μαζικών υποδείξεων» που ανέπτυξαν οι φασίστες ηγέτες.
Σε απάντηση, ο Ρούσβελτ τόνισε την αυθεντικότητα του μαζικού μηνύματός του. Τόνισε πως η νέα τεχνολογία του επέτρεψε να συνδεθεί άμεσα και ειλικρινά με τον αμερικανικό λαό. Φυσικά, τον βοήθησε επίσης να ελέγξει μια συγκεκριμένη αφήγηση των προγραμμάτων του και να παρακάμψει τους επικριτές του στον Τύπο. Αλλά η κυβέρνηση Ρούσβελτ εστίασε στην ενδυνάμωση: περισσότεροι άνθρωποι θα μπορούσαν να συνομιλούν με τον πρόεδρό τους. Αυτό ήταν, επέμεινε, η δημοκρατία στην πράξη.
Όπως τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σήμερα, οι τεχνολογίες βοήθησαν στο να μετατραπούν νέοι τομείς της ζωής των πολιτών -σχολεία, κοινοτικά κέντρα και πάρκα- σε μέρη όπου οι πολίτες μπορούσαν να ανταλλάσσουν μηνύματα για τον πόλεμο. Το υπουργείο Πολεμικών Πληροφοριών διέθετε ένα ολόκληρο τμήμα αφιερωμένο σε μη θεατρικές ταινίες που συνδύαζε πλάνα ντοκιμαντέρ -τραβηγμένο με κάμερες 16 mm- και συνεντεύξεις με απλούς πολίτες, στρατιώτες και κυβερνητικούς αξιωματούχους.
Σταδιακά, πολίτες σε όλη τη χώρα έμαθαν πώς να χειρίζονται κάμερες, εκμεταλλεύονται τη δημοσιότητα για να προωθήσουν ταινίες, διαφημίσεις και άλλες στρατηγικές του Χόλιγουντ. Όταν ο πόλεμος τελείωσε, ο Πρόεδρος Χάρι Τρούμαν γιόρτασε το «εξαιρετικό ρεκόρ του Χόλιγουντ "εν καιρώ πολέμου"» και επαίνεσε τις κινηματογραφικές ταινίες που έγιναν «ένα από τα πιο αποτελεσματικά και ισχυρά μέσα για τη διάδοση της γνώσης και της αλήθειας».
Στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, το Χόλιγουντ προσέφερε νέες δυνατότητες. Ο Τζορτζ Μέρφι, ο Φρανκ Σινάτρα και ο Ρόναλντ Ρίγκαν έπαιξαν για τις ένοπλες δυνάμεις και πέρασαν σταδιακά από όλα τα μέσα. Ο Μέρφι συνέχισε να σκαρφαλώνει στις τάξεις του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος και τελικά κέρδισε μια έδρα στη Γερουσία της Καλιφόρνια. Ο Σινάτρα έγινε εξέχων ακτιβιστής και χορηγός για τον Τζον Φ. Κένεντι. Η επιτυχημένη κυβερνητική θητεία του Ρίγκαν προϊδέασε τους έμπειρους πολιτικούς για τη σημασία του συναισθήματος, της προσωπικότητας και της θεατρικότητας. «Μπορεί να πιστεύουμε ότι αυτό είναι δημαγωγία, αλλά είναι πολύ αποτελεσματικό», παρατήρησε ο Ρίτσαρντ Νίξον το 1968.
Τα μέσα εκλέγουν
Το ίδιο θα μπορούσε να ειπωθεί για την τακτική του Ζελένσκι. Όπως ο Ρίγκαν και αργότερα ο Ντόναλντ Τραμπ, ο Ουκρανός πρόεδρος έγινε διάσημος μέσω της βιομηχανίας του θεάματος, κερδίζοντας την ουκρανική εκδοχή του Dancing With the Stars και μάλιστα πρωταγωνιστώντας σε μια τηλεοπτική σειρά, το Servant of the People, στην οποία ενσαρκώνει έναν δάσκαλο που κερδίζει τις προεδρικές εκλογές μετά από ένα βίντεο που γίνεται viral. Επίσης, όπως ο Τραμπ, κύριος του Twitter και του Facebook, ο Ζελένσκι έχει ένα χάρισμα για άμεση, αφιλτράριστη επικοινωνία.
Έγινε αμέσως διασημότητα με την απάντησή του με selfie-βίντεο στη ρωσική εισβολή στους δρόμους του Κιέβου, υποσχόμενος να πολεμήσει για να υπερασπιστεί τη χώρα του. Με σήμα κατατεθέν το χακί μπλουζάκι του, έχει κάνει συναισθηματικές εκκλήσεις στους Ευρωπαίους και Αμερικανούς ηγέτες μέσω τηλεδιάσκεψης, ζητώντας αναγνώριση και πόρους.
Με την ενθάρρυνσή του, οι Ουκρανοί τεκμηριώνουν διεξοδικά την εμπειρία τους κατά τη διάρκεια του πολέμου, εμπλουτίζοντας τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με προσωπικές ιστορίες και εικόνες θυμάτων. Η Ουκρανία κερδίζει τη μάχη όχι μόνο για ενημέρωση, αλλά και για προσοχή. Φυσικά, οι στόχοι του Ζελένσκι είναι εντελώς διαφορετικοί από εκείνους του Τραμπ. Ο Τραμπ χρησιμοποίησε το χάρισμά του για μαζική επικοινωνία για να προωθήσει θεωρίες συνωμοσίας και να υπονομεύσει τους δημοκρατικούς θεσμούς.
Ο Ζελένσκι χρησιμοποιεί τις δραματικές του ικανότητες για να υπερασπιστεί τη δημοκρατία από τον ρωσικό στρατό και τις εκστρατείες παραπληροφόρησης. Αλλά εάν η μορφή που παίρνει η προώθηση του μηνύματος έχει κάποια σημασία, αυτή μοιάζει όλο και περισσότερο με ψυχαγωγία -και αυτό είναι μέρος της επιτυχίας της.