Την κατάσταση των δικαιωμάτων των γυναικών και κοριτσιών στο Αφγανιστάν περιγράφουν οι δύο τελευταίες εκθέσεις του ΟΗΕ τονίζοντας τη διαρκή και συστηματική καταστολή των θεμελιωδών ελευθεριών.
Η έκθεση του Ειδικού Εισηγητή (A/HRC/59/25) επικεντρώνεται στην πρόσβαση στη δικαιοσύνη και την προστασία για τις γυναίκες και τα κορίτσια, ενώ οι Τελικές Παρατηρήσεις της Επιτροπής CEDAW (CEDAW/C/AFG/CO/4) επισημαίνουν τις συστημικές παραβιάσεις του Συμφώνου για την Εξάλειψη των Διακρίσεων κατά των Γυναικών.
Και οι δύο εκθέσεις επιβεβαιώνουν ότι η επιστροφή των Ταλιμπάν στην εξουσία έχει οδηγήσει σε πλήρη ανατροπή της προόδου που είχε σημειωθεί την προηγούμενη εικοσαετία, εγκλωβίζοντας τις γυναίκες σε ένα σύστημα εκτεταμένου αποκλεισμού και καταπίεσης.
Νομικό και θεσμικό πλαίσιο υπό το καθεστώς των Ταλιμπάν
Μετά την ανάληψη της εξουσίας από τους Ταλιμπάν το 2021, το νομικό πλαίσιο που παρείχε κάποια προστασία στα δικαιώματα των γυναικών καταργήθηκε ή αποδυναμώθηκε πλήρως. Καταργήθηκε το Σύνταγμα του 2004, και πολλοί νόμοι, όπως αυτός για την Εξάλειψη της Βίας κατά των Γυναικών, θεωρούνται πλέον ανενεργοί. Οι Ταλιμπάν λειτουργούν με βάση ένα σύνολο διαταγμάτων και εθίμων χωρίς νομική σαφήνεια ή συνέπεια, δημιουργώντας ένα κλίμα αυθαιρεσίας και ανασφάλειας.
Η "Διεύθυνση για την Προώθηση της Αρετής και την Πρόληψη της Κακίας" λειτουργεί ως μηχανισμός επιβολής ηθικών διαταγών, χωρίς λογοδοσία, ελέγχους ή δυνατότητα προσφυγής. Το αποτέλεσμα είναι ένα "δικαστικό" σύστημα όπου άνδρες χωρίς νομική κατάρτιση αποδίδουν "δικαιοσύνη" βάσει αυθαίρετης ερμηνείας της Σαρίας.
Πλήρης αποπομπή των γυναικών από το δικαστικό σύστημα
Οι γυναίκες αποκλείονται πλήρως από τα σώματα απονομής της δικαιοσύνης. Όλες οι γυναίκες δικαστές, εισαγγελείς και δικηγόροι απολύθηκαν. Δεν υπάρχουν πλέον καταγεγραμμένες γυναίκες δικηγόροι. Το δικαίωμα στη νομική εκπροσώπηση καταπατείται, ειδικά σε ποινικές υποθέσεις, ενώ άνδρες δικηγόροι αντιμετωπίζουν απειλές όταν υπερασπίζονται γυναίκες. Οι γυναίκες υποχρεούνται να συνοδεύονται από άνδρα συγγενή (mahram) ακόμα και για την πρόσβαση σε κρατικές υπηρεσίες ή για να εμφανιστούν στο δικαστήριο.
Η απουσία μηχανισμών ασφαλούς αναφοράς και η κατάργηση των εξειδικευμένων οικογενειακών δικαστηρίων, κέντρων προστασίας και νομικής συνδρομής οδηγεί στην εκτεταμένη ατιμωρησία για τη βία κατά των γυναικών.
Κωδικοποιημένος φύλο-διαχωρισμός και θεσμική έμφυλη καταπίεση
Οι εκθέσεις επισημαίνουν ότι το καθεστώς των Ταλιμπάν έχει θεσμοθετήσει ένα σύστημα δίωξης λόγω φύλου, το οποίο πλέον αποκτά τα χαρακτηριστικά εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας. Περισσότερα από 80 μέτρα και διατάγματα επιβάλλουν ακραίους περιορισμούς στις γυναίκες: αποκλεισμός από τη δευτεροβάθμια και ανώτατη εκπαίδευση, απαγόρευση εργασίας στους περισσότερους τομείς, υποχρεωτική κάλυψη σώματος και προσώπου, απαγόρευση κυκλοφορίας χωρίς mahram και απαγόρευση συμμετοχής στη δημόσια ζωή.
Οι γυναίκες υφίστανται δημόσια μαστιγώματα, λιθοβολισμούς, φυλακίσεις για "ηθικά εγκλήματα", και αντιμετωπίζουν απειλές και βασανιστήρια όταν τολμούν να διαμαρτυρηθούν. Οι εκθέσεις τεκμηριώνουν περισσότερα από 50 περιστατικά δημόσιας μαστίγωσης μεταξύ 2022-2023.
Δεν υπάρχει πρόσβαση στη δικαιοσύνη
Οι γυναίκες που ζητούν διαζύγιο ή προστασία λόγω ενδοοικογενειακής βίας βρίσκονται αντιμέτωπες με ένα εχθρικό, πατριαρχικό δικαστικό περιβάλλον. Δικαστές απορρίπτουν καταγγελίες για κακοποίηση και προτρέπουν τις γυναίκες να "υπακούουν στους άνδρες τους". Οι αιτούσες διαζυγίου συχνά υποχρεώνονται να επιστρέψουν την προίκα, να εμφανίσουν τον σύζυγό τους στο δικαστήριο (πράγμα αδύνατο), ή να παντρευτούν υποχρεωτικά κάποιον Ταλιμπάν αξιωματούχο.
Οι γυναίκες που καταγγέλλουν βιασμούς κινδυνεύουν να κατηγορηθούν οι ίδιες για μοιχεία (zina) και να τιμωρηθούν. Η ανυπαρξία κρατικών ή ανεξάρτητων φορέων οδηγεί σε παντελή απουσία μέσων δικαστικής προστασίας.
Εκπαίδευση και επαγγελματικός αποκλεισμός
Ένα από τα πιο βάναυσα πλήγματα στα δικαιώματα των γυναικών είναι η συστηματική απαγόρευση της εκπαίδευσης. Από τον Μάρτιο του 2022, τα κορίτσια απαγορεύεται να φοιτούν στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Από τον Δεκέμβριο του 2022 και μετά, απαγορεύτηκε και η φοίτηση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Το 2024, επιβλήθηκε επιπλέον απαγόρευση ακόμα και σε ιδιωτικά ιατρικά ιδρύματα. Η απαγόρευση συνοδεύεται από τη μαζική απόλυση γυναικών εκπαιδευτικών και τη βίαιη παύση όλων των ανεπίσημων δομών εκπαίδευσης.
Αντί της παιδείας, τα κορίτσια στέλνονται σε θρησκευτικά σχολεία (madrasas), στα οποία προωθείται μια ακραία ερμηνεία του Ισλάμ που ενισχύει τις πατριαρχικές αντιλήψεις και τα έμφυλα στερεότυπα. Αυτή η πρακτική οδηγεί σε μακροχρόνια αποδυνάμωση της κοινωνικής θέσης των γυναικών και εντείνει τις διακρίσεις στις επόμενες γενιές.
Πολιτική και δημόσια ζωή
Οι γυναίκες έχουν εξαφανιστεί πλήρως από την πολιτική και δημόσια ζωή του Αφγανιστάν. Οι Ταλιμπάν διέλυσαν τα νομοθετικά όργανα και κατήργησαν τις συνταγματικές ποσοστώσεις που διασφάλιζαν τουλάχιστον 25-27% συμμετοχή των γυναικών στο κοινοβούλιο και τα τοπικά συμβούλια. Δεν υπάρχει ούτε μία γυναίκα στη δημόσια διοίκηση, στη διπλωματία ή σε θεσμικά όργανα. Οι γυναίκες αποκλείονται από τις διεθνείς διαπραγματεύσεις, όπως οι συνομιλίες της Ντόχα, με τη CEDAW να τονίζει ότι καμία διαδικασία για το μέλλον της χώρας δεν είναι νόμιμη χωρίς συμμετοχή των Αφγανών γυναικών.
Η Επιτροπή ζητεί την επαναφορά συνταγματικών ποσοστώσεων, τη δημιουργία συμβουλευτικών οργάνων με γυναικεία συμμετοχή, και τη θεσμική υποστήριξη της πολιτικής ενδυνάμωσης των γυναικών.
Εμπόδια πρόσβασης στη δικαιοσύνη
Η πραγματικότητα των γυναικών στο Αφγανιστάν είναι αυτή ενός πολυεπίπεδου αποκλεισμού. Εκτός από τους θεσμικούς φραγμούς (έλλειψη δικηγόρων, μαρτυρία μέσω mahram), οι γυναίκες αντιμετωπίζουν και προσωπικά εμπόδια: φτώχεια, κοινωνικό στίγμα, γλωσσικά προβλήματα, φόβο αντιποίνων. Η οικονομική τους εξάρτηση από άνδρες συγγενείς, σε συνδυασμό με τη γενικευμένη ανεργία και τον αποκλεισμό από την εργασία, τις παγιδεύει σε βίαιες ή εκμεταλλευτικές καταστάσεις.
Η απουσία κρατικών εγγράφων (όπως η tazkira) στερεί από πολλές γυναίκες την πρόσβαση σε βασικά δικαιώματα όπως η ιατρική περίθαλψη, η εγγραφή παιδιών, η λήψη ανθρωπιστικής βοήθειας, η συμμετοχή σε νομικές διαδικασίες ή η μετακίνηση.
Εμπορία και εκμετάλλευση
Οι Ταλιμπάν κατήργησαν πλήρως το θεσμικό πλαίσιο για την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων και μείωσαν τις ποινές για τους δράστες από 10-16 έτη σε 1-3 έτη. Τα θύματα εμπορίας, αντί να προστατεύονται, συχνά διώκονται με βάση νόμους περί "ηθικών εγκλημάτων" (π.χ. μοιχεία). Το κλείσιμο όλων των καταφυγίων αφήνει τις γυναίκες εντελώς απροστάτευτες.
Η CEDAW ζητεί επείγουσες ενέργειες για την αποκατάσταση του νομικού πλαισίου, την αποποινικοποίηση των θυμάτων, την επαναλειτουργία των καταφυγίων και την παροχή ολοκληρωμένων υπηρεσιών στήριξης.
Συστάσεις και διεθνής ευθύνη
Η Επιτροπή CEDAW και ο Ειδικός Εισηγητής ζητούν επιτακτικά την αποκατάσταση των συνταγματικών και νομικών εγγυήσεων για τα δικαιώματα των γυναικών στο Αφγανιστάν. Στις βασικές τους συστάσεις περιλαμβάνονται:
- Η άμεση ανάκληση όλων των διαταγμάτων και οδηγιών που περιορίζουν τα δικαιώματα των γυναικών.
- Η επαναφορά του Νόμου για την Εξάλειψη της Βίας κατά των Γυναικών.
- Η ανασύσταση των ανεξάρτητων θεσμών προστασίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων και πρόσβασης στη δικαιοσύνη (όπως η Ανεξάρτητη Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Αφγανιστάν).
- Η δημιουργία γυναικείων συμβουλευτικών οργάνων σε εθνικό και τοπικό επίπεδο.
Ορίζεται επίσης ότι η διεθνής κοινότητα πρέπει να αναλάβει ενεργό ρόλο:
- Να ενισχύσει τις διαδικασίες τεκμηρίωσης παραβιάσεων και την απόδοση ευθυνών. - Να παρέχει τεχνική βοήθεια για την αναμόρφωση του νομικού πλαισίου σε συμβατότητα με τις διεθνείς υποχρεώσεις. - Να διατηρήσει τη διπλωματική πίεση μέσω στοχευμένων κυρώσεων
- Να υποστηρίξει την αφγανική διασπορά και τις γυναικείες οργανώσεις εξωτερικού.
Οι εκθέσεις τεκμηριώνουν ότι η κατάσταση στο Αφγανιστάν αποτελεί πλέον ενδεχόμενη περίπτωση «έμφυλου απαρτχάιντ» και συστηματικής δίωξης λόγω φύλου - δύο κατηγορίες που αποκτούν σημασία στο πεδίο του διεθνούς ποινικού δικαίου. Έξι κράτη έχουν ήδη ζητήσει από τον Εισαγγελέα του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου να δώσει προτεραιότητα στα εγκλήματα κατά των γυναικών, ενώ τέσσερα ακόμη ετοιμάζονται να προσφύγουν κατά των Ταλιμπάν στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης για παραβίαση της CEDAW.
Παρά την εφιαλτική κατάσταση, στις εκθέσεις αναγνωρίζεται η θαρραλέα αντίσταση των γυναικών του Αφγανιστάν. Γυναίκες δικηγόροι συνεχίζουν να παρέχουν άτυπες υπηρεσίες. Εξόριστες οργανώσεις και δίκτυα προσπαθούν να προσφέρουν υποστήριξη, να ενημερώνουν και να προωθούν νομικές διεκδικήσεις. Οι εκθέσεις τονίζουν τη σημασία ενίσχυσης αυτών των προσπαθειών.