Όταν το αστικό περιβάλλον γίνεται όλο και πιο γκρίζο και ανυπόφορο, η όρεξη ορισμένων κατοίκων για δενδροφύτευση ίσως μπορεί να αλλάξει την κατάσταση.
Αυτό έκανε στο Σάο Πάολο της Βραζιλίας ο Έλιο ντα Σίλβα. Μέσα σε δύο δεκαετίες φύτεψε περισσότερα από 42.000 δέντρα κατά μήκος του ρέματος Τικουατίρα στην ανατολική ζώνη της πόλης, δίνοντας ένα παράδειγμα ενεργού συμμετοχής στα κοινά και, φυσικά, επιμονής.
Κοιτάζοντας από ψηλά, η διαφορά είναι προφανής. Εκεί που κάποτε μια γκρίζα λωρίδα διέσχιζε τη γειτονιά Πένια του Σάο Πάολο, τώρα υπάρχει ένας πράσινος διάδρομος. Μέσα σε 20 χρόνια, το τοπίο κατά μήκος του ρέματος έχει μεταμορφωθεί ριζικά: Εκεί που υπήρχαν αραιοί θάμνοι και σκουπίδια, τώρα έχει αναδυθεί ένα αστικό δάσος.
Η αλλαγή, ωστόσο, δεν ήταν έργο της κυβέρνησης ή αποτέλεσμα ενός μεγάλου περιβαλλοντικού έργου. Ξεκίνησε με την ατομική απόφαση ενός κατοίκου.
«Είδα αυτή την υποβάθμιση να επιδεινώνεται» θυμάται ο συνταξιούχος Έλιο ντα Σίλβα, σήμερα 74 ετών, που ζει στην Πένια από έφηβος. «Μια μέρα, τον Νοέμβριο του 2003, είπα στη γυναίκα και τα παιδιά μου ότι θα άλλαζα τα πάντα εδώ σε δέκα χρόνια», λέει σε συνέντευξη που έδωσε στο G1 του βραζιλιάνικου Globo.
Αρχικά, η ιδέα του αντιμετωπίστηκε με κάποια επιφύλαξη. «Ανησυχούσαν επειδή ήταν επικίνδυνα εδώ, γίνονταν ληστείες. Με αποθάρρυναν», λέει. «Αλλά όταν όλοι με αποθάρρυναν, τότε αποφάσισα ότι θα προχωρήσω». Κι έτσι έκανε την αρχή ενός μεγάλου έργου που άντεξε στον χρόνο και την… τσιμεντοποίηση.
Εκμεταλλεύθηκε τον νόμο που επιτρέπει τη δενδροφύτευση
Στο Σάο Παολο, ο νόμος επιτρέπει τη φύτευση δέντρων από ιδιώτες σε δημόσιους χώρους, αρκεί να προηγηθεί ενημέρωση της δημοτικής αρχής και συμμόρφωση με το Δημοτικό Σχέδιο Αστικής Δάσωσης. Έτσι, τα Σαββατοκύριακα ο Έλιο έφευγε από το σπίτι του με λίπασμα, σπόρους και μια τσάπα. Φύτευε ένα, δύο, δέκα δέντρα. Επέστρεφε στα ίδια σημεία μερικές ημέρες μετά για να ποτίσει και να καταγράψει τα πάντα σε ένα αρχείο.
Σήμερα, 22 χρόνια μετά, διατηρεί ένα λεπτομερές αρχείο, στο οποίο είναι καταγεγραμμένα η τοποθεσία, η ημερομηνία και το είδος καθενός από τα 42.000 και πλέον δέντρα που φυτεύτηκαν κατά μήκος του ρέματος.
Το τσιμέντο έπνιγε το ρέμα
Πριν από την εξάπλωση του αστικού ιστού εκεί, το Τικουατίρα ήταν ένα ελικοειδές ρυάκι, αλλά χωρίς πολλά δέντρα γύρω του. «Πριν από σαράντα χρόνια, το ρυάκι ήταν καθαρό και ελισσόμενο», λέει ο Έλιο. «Υπήρχαν βάτραχοι, υπήρχαν σπήλαια, υπήρχαν και θηράματα για κυνήγι. Μετά ήρθαν οι άνθρωποι και το δάμασαν», προσθέτει.
Περιγράφει πως η ανθρωπογενής δραστηριότητα μετέτρεψε τη φυσική κοίτη του ποταμού σε ένα μολυσμένο τσιμεντένιο κανάλι, όπως τόσα άλλα ρυάκια του Σάο Πάολο. Τη δεκαετία του 1980, η γύρω περιοχή έγινε λεωφόρος και το πράσινο εξαφανίστηκε.
Τότε ανέλαβε ο Έλιο ντα Σίλβα. Το 2003 ξεκίνησε να αποκαθιστά στις όχθες μερικά από όσα είχε πάρει η πόλη. Με την πάροδο του χρόνου, το τοπίο άλλαξε: τα δέντρα μεγάλωσαν, η σκιά επέστρεψε και μαζί ήρθαν πουλιά, έντομα, ακόμη και μικρά θηλαστικά.
«Η ομορφιά είναι να τα βλέπεις να μεγαλώνουν» λέει χαμογελώντας, καθώς περπατάει ανάμεσα στα δέντρα που ο ίδιος φύτευσε. «Σήμερα είναι ένα καταφύγιο, ένας τόπος ειρήνης. Πριν, ήταν φόβος και εγκατάλειψη».
Ένα χειροποίητο πάρκο για birdwatching -Προστατεύει από πλημμύρες
Τα πρώτα χρόνια, ο Έλιο θυμάται πως το εγχείρημά του ήταν μια καθημερινή πρόκληση. Τα πρώτα 200 δενδρύλλια που φύτεψε καταστράφηκαν. Στη συνέχεια ήρθαν άλλα 400, τα οποία επίσης ξεριζώθηκαν. Κι όμως, εκείνος πείσμωσε ακόμα περισσότερο: «Τότε είπα ότι θα φυτέψω 5.000».
Και η επιμονή έγινε ρουτίνα. Σιγά σιγά, το δάσος μεγάλωσε. Σήμερα, οι όχθες του ποταμού Τικουατίρα φιλοξενούν 164 είδη του Ατλαντικού Δάσους, συμπεριλαμβανομένων των Ίπε, Ζατόμπα, Αραρίμπα, brazilwood και Αραουκάρια. Περίπου 3.000 είναι οπωροφόρα δέντρα.
Η περιοχή έχει επίσης γίνει ένα hotspot για παρατήρηση πουλιών. Ομάδες παρατήρησης πουλιών έχουν καταγράψει 69 διαφορετικά είδη εκεί, μεταξύ αυτών τουκάν, δρυοκολάπτες, tanagers, τσίχλες και μεγάλες κισκάδες.
Σύμφωνα με τον Έλιο, η βιοποικιλότητα είναι τόσο μεγάλη που η διαφορά θερμοκρασίας μεταξύ του πάρκου και των κοντινών δρόμων φτάνει περίπου τους πέντε βαθμούς. Δηλώνει επίσης ότι, κατά τη διάρκεια των βροχερών περιόδων, τα δέντρα βοηθούν στον περιορισμό των πλημμυρών, συγκρατώντας μέρος της απορροής των υδάτων.
Η περιοχή πήρε ζωή
Επιπλέον, με την πάροδο του χρόνου, η γύρω περιοχή έχει επίσης αλλάξει. Η κάποτε αναξιοποίητη και μη ασφαλής περιοχή έχει γίνει σημείο συνάντησης. Τώρα οικογένειες κάνουν καθημερινά πικνίκ, τα σχολεία προωθούν περιβαλλοντικές δραστηριότητες και οι κάτοικοι περπατούν ανάμεσα στα δέντρα που φύτεψε ο Έλιο.
Στην Πένια, το έργο του Έλιο έχει γίνει έμπνευση, αλλά και κάλεσμα για συλλογική δράση.
«Νομίζω ότι είναι σημαντικό, αλλά είναι επίσης καλό να το κάνουν και άλλοι άνθρωποι. Δεν μπορεί να είναι μόνος σε αυτό. Πρέπει να βοηθήσουμε, γιατί αυτό που κάνει είναι για όλους» λέει η Τζασιάνα Αμπρόσιο, 41 ετών, η οποία βγάζει βόλτα τον σκύλο της στο πάρκο κατά τη διάρκεια της εβδομάδας.
Το 2023, το Ίδρυμα SOS Mata Atlântica ανέφερε ότι το έργο του «Seu Hélio», όπως τον αποκαλούν χαϊδευτικά, ενέπνευσε τη δημιουργία περίπου 300 ομάδων φύτευσης δέντρων σε διαφορετικές περιοχές της Βραζιλίας, από τον Βορρά μέχρι τον Νότο.
Σήμερα, εκτός από το ότι συνεχίζει να φυτεύει, συμμετέχει επίσης σε διαλέξεις σε σχολεία και σε περιβαλλοντικές εκδηλώσεις, όπου μιλάει για τη σημασία της φροντίδας της φύσης και της συμμετοχής σε αυτό των νέων ανθρώπων.
Και ακόμη και στα 74 του, ο ρυθμός συνεχίζεται. Κατά την περίοδο των βροχών, ο Έλιο φυτεύει έως και 60 σπορόφυτα την ημέρα. Τα περισσότερα αγοράζονται με δικά του κεφάλαια από φυτώρια στο εσωτερικό του Σάο Πάολο, όπου οι τιμές είναι πολύ χαμηλότερες από ό,τι στην πρωτεύουσα.
Πέρα από μια ρουτίνα, η φύτευση έχει γίνει μέρος της ζωής του. Μάλιστα, έχει βάλει στόχο να φτάσει τα 50.000 δέντρα στην Τικουατίρα.
«Φύτεψε ένα δέντρο, ζήσε μαζί του, μίλα του από καιρό σε καιρό και θα γίνει ο καλύτερός σου φίλος και έμπιστος σύντροφος. Φύτεψε ένα δέντρο. Αυτό είναι αγάπη», λέει ο Έλιο με το χαμόγελο στα χείλη.
Δείτε ολόκληρη τη συνέντευξη του Έλιο ντα Σίλβα πατώντας εδώ.