Γιατί η φύση επέλεξε να βάψει τα φύλλα κόκκινα, κίτρινα ή πορτοκαλί πριν αυτά πέσουν; Και τελικά, τι σημαίνει όλη αυτή η ομορφιά, όταν πίσω της κρύβεται μια διαδικασία θανάτου, ανακύκλωσης και αναμονής;
Εδώ και χιλιάδες χρόνια, κάθε φθινόπωρο επαναλαμβάνεται η ίδια μυσταγωγία: τα φύλλα των δέντρων αλλάζουν χρώμα, σαν να στήνουν μια τελετουργία αποχαιρετισμού στο φως, λίγο πριν εισέλθουν στη σιωπή του χειμώνα. Η χημεία πίσω από αυτή την πολύχρωμη μεταμόρφωση είναι γνωστή στους επιστήμονες, όμως το βαθύτερο «γιατί» αυτής της διαδικασίας εξακολουθεί να προκαλεί μια ζωηρή επιστημονική διαμάχη.
Γιατί η φύση επέλεξε να βάψει τα φύλλα κόκκινα, κίτρινα ή πορτοκαλί πριν αυτά πέσουν; Γιατί οι άνθρωποι ταξιδεύουν χιλιάδες χιλιόμετρα για να τα δουν να φλέγονται στις αποχρώσεις της δυσανάγνωστης ωριμότητας; Και τελικά, τι σημαίνει όλη αυτή η ομορφιά, όταν πίσω της κρύβεται μια διαδικασία θανάτου, ανακύκλωσης και αναμονής;
Το μόνο βέβαιο είναι ότι ο μηχανισμός της αλλαγής του χρώματος βασίζεται σε μια στρατηγική διαχείρισης ενέργειας και θρεπτικών συστατικών. Το πράσινο χρώμα των φύλλων, τόσο χαρακτηριστικό της άνοιξης και του καλοκαιριού, οφείλεται στη χλωροφύλλη, την ουσία που επιτρέπει στα φύλλα να μετατρέπουν το ηλιακό φως σε ενέργεια μέσω της φωτοσύνθεσης.
Μόλις μικρύνουν οι μέρες και χαμηλώσει η θερμοκρασία, τα δέντρα αρχίζουν να απορροφούν τα θρεπτικά στοιχεία από τα φύλλα τους, ώστε να τα αποθηκεύσουν για τον ερχόμενο χειμώνα. Η χλωροφύλλη διασπάται και εξαφανίζεται, φανερώνοντας άλλες χημικές χρωστικές που μέχρι τότε κρύβονταν πίσω από το πράσινο πέπλο: καροτενοειδή για το κίτρινο και το πορτοκαλί, ανθοκυανίνες για το κόκκινο και το μωβ.
Εδώ αρχίζει το πραγματικό μυστήριο
Εδώ αρχίζει το πραγματικό μυστήριο, γιατί σε αντίθεση με τα κίτρινα και τα πορτοκαλί, που υπήρχαν ήδη μέσα στο φύλλο, το κόκκινο χρώμα παράγεται εκ νέου από το δέντρο ακριβώς τη στιγμή που το φύλλο ετοιμάζεται να πεθάνει. Γιατί να δαπανήσει ενέργεια για κάτι που σε λίγες μέρες θα πέσει στο έδαφος; Είναι μια αδιανόητη κίνηση πολυτέλειας, που όμως επιμένει χιλιάδες χρόνια. Και αν επιμένει, κάτι μάλλον προσφέρει στα δέντρα.
Μια από τις πιο διαδεδομένες θεωρίες υποστηρίζει πως τα κόκκινα φύλλα λειτουργούν ως αντηλιακό, ως προστατευτικό φίλτρο απέναντι στο φθινοπωρινό φως. Οι ανθοκυανίνες, οι ουσίες που παράγουν το κόκκινο χρώμα, δρουν ως αντιοξειδωτικά: προστατεύουν τα κύτταρα του φύλλου από την υπεριώδη ακτινοβολία και το οξειδωτικό στρες, που αυξάνεται όταν η χλωροφύλλη εξαφανίζεται.
Έτσι, το δέντρο έχει περισσότερο χρόνο να απορροφήσει πολύτιμα συστατικά από τα φύλλα του προτού αυτά πέσουν. Αυτή η θεωρία φαίνεται να επαληθεύεται ιδιαίτερα στις περιοχές της Βόρειας Αμερικής και της Ανατολικής Ασίας, όπου η ηλιακή ακτινοβολία το φθινόπωρο είναι πιο έντονη απ’ ό,τι στη Βόρεια Ευρώπη, με αποτέλεσμα τα χρώματα να είναι εκεί πολύ πιο ζωηρά, με κυριαρχία των κόκκινων και των ιώδινων τόνων.
Από την άλλη πλευρά, υπάρχει η θεωρία της συνεξέλιξης με τα έντομα, που θέλει τα κόκκινα φύλλα να λειτουργούν σαν αποτρεπτικά σήματα προς τις αφίδες και άλλους φυτοφάγους οργανισμούς. Υποτίθεται πως το κόκκινο χρώμα δηλώνει ότι το δέντρο είναι ισχυρό και υγιές, ικανό να αμυνθεί, άρα τα έντομα δεν έχουν λόγο να το αποικήσουν.
Παρ’ όλα αυτά, πολλές έρευνες δείχνουν ότι τα περισσότερα έντομα, όπως οι αφίδες, δεν αντιλαμβάνονται το κόκκινο όπως οι άνθρωποι· το βλέπουν μάλλον σαν μαύρο ή σκούρο γκρι. Επιπλέον, το κίτρινο έχει αποδειχθεί πως προσελκύει έντομα, κάτι που κάνει τα κίτρινα φύλλα πιο ευάλωτα – και όμως, αυτά συνεχίζουν να υπάρχουν παντού. Ίσως, λοιπόν, το κόκκινο να λειτουργεί περισσότερο σαν σήμα «θανάτου» και να αποτρέπει τα έντομα επειδή δείχνει «άχρηστο».
Δεν είναι λίγοι, πάντως, οι επιστήμονες που θεωρούν πως η αλήθεια βρίσκεται κάπου ενδιάμεσα. Ότι δηλαδή τα φύλλα κοκκινίζουν και για προστασία από το φως, και για να αποθαρρύνουν τους εχθρούς τους, και για λόγους που ακόμη δεν γνωρίζουμε. Η φύση δεν έχει ανάγκη από μονοσήμαντες απαντήσεις· συχνά, η εξέλιξη συνδυάζει πολλαπλές λειτουργίες στην ίδια δομή.
Ο ανθρώπινος παράγοντας
Μα πέρα από τις χημικές και εξελικτικές εξηγήσεις, υπάρχει και ο ανθρώπινος παράγοντας. Είναι αδύνατο να παραβλέψει κανείς ότι για αιώνες, ίσως και για χιλιετίες, ο άνθρωπος έχει φυτέψει, επιλέξει, κλαδέψει και μεταφέρει δέντρα με βάση την αισθητική τους – κι αυτό περιλαμβάνει αναμφίβολα και τα φθινοπωρινά τους χρώματα.
Πόσες φορές δεν κόπηκαν δέντρα που δεν «κοκκίνιζαν αρκετά»; Πόσες φορές δεν επιλέχθηκαν για πάρκα και δρόμους εκείνα που έβαφαν τον ορίζοντα πορτοκαλί; Δεν αποκλείεται, λοιπόν, να έχει υπάρξει μια σιωπηλή, ανθρώπινη, τεχνητή πίεση επιλογής, που να ενίσχυσε τα χρώματα του φθινοπώρου.
Και ναι, όλα αυτά κινούνται πια μέσα στο πλαίσιο της κλιματικής κρίσης. Τι νόημα θα έχουν αυτές οι πολύχρωμες εκρήξεις όταν ο Οκτώβριος μοιάζει με Σεπτέμβριο και ο Νοέμβριος με Μάιο; Σε μέρη του κόσμου, όπως στο Μέιν των ΗΠΑ, τα φύλλα έχουν αρχίσει να ξεραίνονται κατευθείαν, χωρίς να προλάβουν να κοκκινίσουν ή να χρυσώσουν. Η ξηρασία, η άνοδος της θερμοκρασίας και οι ασταθείς εποχές σβήνουν την εικόνα που για αιώνες θεωρούσαμε δεδομένη.
Ίσως λοιπόν, η επόμενη φορά που θα περπατήσεις κάτω από έναν κόκκινο ή χρυσαφί θόλο φύλλων, να αξίζει να σταθείς για λίγο περισσότερο. Όχι μόνο για την ομορφιά εκείνης της στιγμής, αλλά και για τη σιωπηλή ιστορία που κουβαλά: ιστορία χημείας, καιρού, χρόνου, επιβίωσης, και μιας αρχαίας συμφωνίας ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο. Γιατί τα φύλλα δεν αλλάζουν χρώμα για εμάς. Αλλά εμείς υπάρχουμε για να τα δούμε – και να αναρωτηθούμε για λίγο τι άλλο, άραγε, αλλάζει χωρίς να το καταλαβαίνουμε.