Τέλος της χειμερινής εποχής 2023-24 και ένας μικρός απολογισμός επιβάλλεται σχετικά με ζητήματα που απασχόλησαν εντόνως και φέτος την θεατρική κοινότητα.
Ακόμη και αν δεν είναι καινούργια, οι αρνητικές συνέπειες που προκαλούν μεγεθύνονται χρόνο το χρόνο, εμποδίζοντας την δημιουργικότητα των νέων και νεότερων (ηλικιακά) δημιουργών. Ή αναγκάζοντάς τους να αποδεχθούν χρόνιες στρεβλώσεις και μία απολύτως προβληματική συνθήκη παραγωγής παραστάσεων.
Ασχολούμενη με τον θεατρικό χώρο ως δημοσιογράφος, μαθαίνω πολλά από τους καλλιτέχνες της σκηνικής τέχνης για τον τρόπο που αγωνίζονται να υπάρξουν και να δημιουργήσουν. Αυτή η εκ των έσω γνώση με βοηθά ως κριτικό να αντιλαμβάνομαι και να αντιμετωπίζω τις παραστάσεις ως κάτι πολύ πιο σύνθετο από το σκηνικό γεγονός αυτό καθαυτό. Υπάρχει ένα πλαίσιο παραγωγής στο οποίο εντάσσονται και από το οποίο εξαρτώνται, το οποίο καθορίζει καίρια την καλλιτεχνική ποιότητα της δουλειάς τους αλλά και το μέλλον του ελληνικού θεάτρου αφού οι νέοι σκηνοθέτες και ηθοποιοί καλούνται να εργαστούν σ’ ένα πλαίσιο που τους κόβει τα φτερά προτού καλά καλά προλάβουν να πετάξουν.
Σκηνοθέτης (και ηθοποιός) που παρουσίασε την πρώτη δουλειά του/της το 2012 εξομολογείται ότι οι καλλιτέχνες της γενιάς του/της (ηλικιακά μεταξύ 40 και 50 χρόνων) αισθάνονται στριμωγμένοι από τους νεότερους που βγαίνουν στην θεατρική αγορά (και για τους οποίους υπάρχει ενδιαφέρον ως «νέο αίμα») και τους καταξιωμένους σκηνοθέτες άνω των 60 χρόνων στους οποίους ανατίθενται οι μεγάλες παραγωγές και σκηνές των κρατικών θεάτρων και οργανισμών. Δεν μπορούν να εξασφαλίσουν μία σταθερή παρουσία υπό συνθήκες παραγωγής που θα βοηθούσαν να εξελίξουν την τέχνη τους.
Οι ίδιοι περιμένουν να κάνουν την επόμενη παράστασή τους μέσω της οικονομικής υποστήριξης (κατ’ έτος επιχορηγήσεις) του Υπουργείου Πολιτισμού. Την τρέχουσα σεζόν (2023-4) δόθηκαν περί τα 2.000.000 ευρώ σε 90 ομάδες από τις υπερδιπλάσιες που έκαναν αίτηση. Δύσκολο το έργο της Επιτροπής που ορίζει το ΥΠ.ΠΟ. και η οποία πρέπει να αποφασίσει πώς θα διανείμει «δίκαια» το ανεπαρκές ποσό. Είναι χαρακτηριστικό αυτό που έχει επισημάνει η Επιτροπή Επιχορηγήσεων, όσον αφορά την ποιότητα των αιτήσεων προς επιχορήγηση, ότι υπάρχουν «σοβαρές προχειρότητες και ελλείψεις, τόσο ως προς το κατατεθειμένο καλλιτεχνικό όραμα, όσο και ως προς την προτεινόμενη εκτέλεση μιας μεγάλης μερίδας προτάσεων». Η Επιτροπή «θα επιθυμούσε οι προτάσεις, εκτός της περιγραφής ή περίληψης του προτεινόμενου έργου, να εστιάζουν σε μια πιο σαφή και ξεκάθαρη αποτύπωση και τεκμηρίωση του οράματος της σκηνικής πραγμάτωσης των προτεινόμενων παραγωγών με την παράλληλη αντιστοίχισή του στις δαπάνες του προϋπολογισμού, για την ουσιαστικότερη και πληρέστερη αξιολόγησή τους».
Σωστή και δικαιολογημένη πλην όμως ανέφικτη «επιθυμία» της Επιτροπής Επιχορηγήσεων. Γιατί ζητείται από τους αιτούντες πλήρες σκεπτικό και κοστολόγηση για παράσταση που πρόκειται να γίνει εφόσον εγκριθεί η επιχορήγηση! Άρα δεν μπορούν να γίνουν έναν χρόνο πριν ούτε συγκεκριμένες συμφωνίες με συντελεστές και ηθοποιούς ούτε να αναπτυχθεί το καλλιτεχνικό όραμα το οποίο δεν μπορεί παρά να είναι συνδεδεμένο και με τον χώρο στον οποίο θα στηθεί και θα παρουσιαστεί η παράσταση.
Το πρόβλημα των θεατρικών χώρων
Καλλιτέχνες/ομάδες που δεν έχουν στέγη για να παρουσιάσουν την παράσταση για την οποία έχουν πάρει επιχορήγηση, και πρέπει να νοικιάσουν κάποιο θεατρικό χώρο, μου μεταφέρουν τα μεγάλα προβλήματα που αντιμετωπίζουν, τονίζοντας ότι είναι «άδικο» τα μεγαλύτερα ποσά (40.000 ευρώ) να λαμβάνουν προτάσεις καλλιτεχνών που έχουν δικό τους θέατρο.
Κι είναι αδικο γιατί ένα μεγάλο μέρος του ποσού της επιχορήγησης που δίνεται στους «αστέγους» πηγαίνει στο ενοίκιο του χώρου που θα κλείσουν. Για να αναφέρω συγκεκριμένο πρόσφατο παράδειγμα, από τις 25.000 ευρώ της επιχορήγησης που πήρε συγκεκριμένη πρόταση, οι 7.000 θα πάνε για το ενοίκιο 16 παραστάσεων! Βεβαίως οι συμφωνίες ποικίλουν από περίπτωση σε περίπτωση – π.χ. κάποια θέατρα μπορεί να ζητήσουν εκτός από το ενοίκιο και ποσοστό από τις εισπράξεις.
Μ’ άλλα λόγια το πλήθος καλλιτεχνών που θέλουν να δείξουν την δουλειά τους και αναζητούν θεατρικό χώρο έχει διαμορφώσει ένα νέο είδος επιχείρησης, των θεάτρων που εξασφαλίζουν καλό εισόδημα μόνο και μόνο από την ενοικίαση του χώρου. Όσοι περισσότεροι νοικιάζουν, τόσο μεγαλύτερο το εισόδημα για τους ιδιοκτήτες/διαχειριστές των θεάτρων. Γι’ αυτό και πηγαίνεις σε κάποια θέατρα και βλέπεις να διαφημίζεται στα μπάνερ ένας μεγάλος αριθμός διαφορετικών παραγωγών όλες τις μέρες της εβδομάδας.
Το ζήτημα της στέγης, απότοκο, βεβαίως, του ανεξέλεγκτου αριθμού αποφοίτων δραματικών σχολών που επιθυμούν να ασχοληθούν με την τέχνη που επέλεξαν, έχει σοβαρές συνέπειες στην ίδια την καλλιτεχνική δημιουργία καθώς αυτός που νοικιάζει πρέπει να δεχθεί συγκεκριμένους όρους Βασικότερος εξ αυτών είναι ότι το σκηνικό πρέπει να είναι ελαφρύ (για να μπορεί να αποθηκευτεί όταν παίζουν παράλληλα άλλες παραγωγές) και να στήνεται και να ξεστήνεται εύκολα και γρήγορα. Έτσι εξηγείται γιατί σε πολλές παραστάσεις η σκηνογραφία είναι υποτυπώδης, περιορίζοντας κάθετα την δημιουργικότητα των σκηνογράφων και επηρεάζοντας τελικά την ποιότητα του τελικού σκηνικού γεγονότος.
Ένας σκηνοθέτης που νοικιάζει χώρους για να παρουσιάσει τις παραστάσεις του, μου είπε: «Ποιοι θεατρικοί χώροι; Τα μισά χρήματα τουλάχιστον που σου δίνουν, αν σου δώσουν, πηγαίνουν σε χώρους απολύτως προβληματικούς, κάποτε με σκισμένα καθίσματα, που δεν εξασφαλίζουν την στοιχειώδη καθαριότητα, που δεν παρέχουν τεχνικούς (τους πληρώνουμε επιπλέον) και φροντιστή, που δεν παρέχουν φώτα ούτε μηχανήματα ήχου (ενοικιάζουμε επιπλέον φώτα και προβολείς). Ο χώρος δεν παρέχεται για πρόβες -δίνεται ελάχιστες μέρες πριν από την πρεμιέρα. Και δεν υπάρχει κανένας σχετικός έλεγχος από το ΥΠ.ΠΟ.»
Ένα ακόμη πρόβλημα που συνδέεται άμεσα με το ζήτημα της στέγης είναι και οι χρονικοί περιορισμοί που επιβάλλει η στέρησή της. Καθώς τα μικρά ποσά που δίνονται αναγκάζουν σκηνοθέτες και ηθοποιούς να εργάζονται και σε άλλες παραγωγές για να μπορέσουν να επιβιώσουν, κι επειδή οι θεατρικοί χώροι είναι λίγοι σχετικά με τη ζήτηση, συχνά παρουσιάζουν την επιχορηγούμενη παράσταση Απρίλιο και Μάιο - μ’ άλλα λόγια στο τέλος της χειμερινής σεζόν. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι αρκετές παραστάσεις που έχουν επιχορηγηθεί, παρουσιάζονται σε μία εποχή του χρόνου που δεν ευνοεί την προσέλευση κοινού. Οι κλειστοί χώροι δεν είναι πολύ ελκυστικοί όταν η θερμοκρασία ανεβαίνει. Επιπλέον οι φίλοι του θεάτρου έχουν δει αρκετές παραστάσεις της χειμερινής σεζόν και κρατούν τις (οικονομικές) δυνάμεις τους για τις παραστάσεις του καλοκαιριού. Επομένως υπονομεύεται ένα κριτήριο για την επιτροπή επιχορήγησης, το αν η παράσταση της x επιχορηγούμενης ομάδας έχει ανταπόκριση στο κοινό.
Επιπλέον με την άνθιση των σίριαλ που αποτελούν λύση για τα οικονομικά των ηθοποιών συμβαίνει το εξής: πολλοί ηθοποιοί έχουν το πρωί γυρίσματα, το απόγευμα πρόβα για καινούργια παράσταση και το βράδυ παίζουν σε παράσταση που έχει ήδη ξεκινήσει. Πώς να εργαστούν σοβαρά σκηνοθέτες και ηθοποιοί υπό αυτές τις συνθήκες; Σήμερα μπορεί να φαίνονται εξωπραγματικές οι απαιτήσεις «αποκλειστικότητας» σκηνοθετών όπως ο Κάρολος Κουν και ο Λευτέρης Βογιατζής αλλά η πραγματική καλλιτεχνική εργασία δεν μπορεί να υπόκειται σε συνθήκες σωματικής και διανοητικής εξάντλησης.
Αν συνυπολογίσουμε τώρα τα χρήματα που πρέπει να πληρώσει μία ομάδα αν θελήσει να ανεβάσει ένα σύγχρονο έργο για τα δικαιώματα του συγγραφέα (4.000 ευρώ πλήρωσε προσφάτως σκηνοθέτης για ένα σύγχρονο αμερικανικό έργο), τις αμοιβές συντελεστών και ηθοποιών και το κόστος της προβολής στα ΜΜΕ που είναι πλέον απαραίτητη, καταλαβαίνουμε γιατί μία επιχορήγηση του ύψους των 15.000-20.000 είναι ανεπαρκής και οδηγεί στις γνωστές εκπτώσεις που καθηλώνουν την ποιότητα μεγάλο μέρους των παραστάσεων.
Κάποτε, στις διατυπωμένες ανησυχίες για το πώς και πού προχωρούν τα πράγματα της σύγχρονης ελληνικής θεατρικής παραγωγής, λέγαμε, δεν μπορεί, η αγορά θα αναγκαστεί να αυτορυθμιστεί. Σήμερα γνωρίζουμε ότι όχι μόνο δεν αυτορυθμίζεται αλλά η προβληματική κατάσταση διογκώνεται. Κυρίως ως προς τους νέους καλλιτέχνες που ούτε επαρκή καλλιτεχνική παιδεία λαμβάνουν (άρα βγαίνουν στην θεατρική αγορά εργασίας με ελλιπή εφόδια) ούτε μπορούν να πιστέψουν και να αφοσιωθούν στην τέχνη του θεάτρου όταν διαπιστώνουν γύρω τους μία χαοτική κατάσταση στην οποία μπορούν να επιβιώσουν όσοι έχουν πολύ γερό στομάχι ή συντηρούνται από τις οικογένειες τους.
Η Διεύθυνση Παραστατικών Τεχνών του Υπουργείου Πολιτισμού πρέπει να σκύψει με ενδιαφέρον και ευαισθησία σ’ όλα αυτά τα προβλήματα, μια που το θέατρο είναι η μείζων τέχνη στην χώρα μας τόσο ως προς τον αριθμό καλλιτεχνών που απασχολεί όσο και ως προς το (μεγάλο) ενδιαφέρον του κοινού. Μία θετική εξέλιξη για πολλούς θα ήταν η διαμόρφωση και παραχώρηση κάποιων χώρων από το κτιριακό απόθεμα του ΥΠ.ΠΟ. στις άστεγες ομάδες για πρόβες και κύκλους παραστάσεων, όπως και η διαμόρφωση ενός Θεάτρου για τον Χορό, όπου θα μπορούσαν να ετοιμάζουν και να παρουσιάζουν τις παραστάσεις τους οι, ομοίως αφημένες στο έλεος εξωκαλλιτεχνικών παραγόντων, ομάδες χορού. Θα επανέλθουμε.