Διδάσκεται η λογοτεχνία; Ένας συγγραφέας χρειάζεται να παρακολουθήσει εξειδικευμένα σεμινάρια προκειμένου να γράψει ένα μυθιστόρημα; Ένα διήγημα; Οι γνώμες διχάζονται.
Προφανώς κι ένα απλό κείμενο, μια συνηθισμένη (ή λιγότερο συνηθισμένη) ιστορία μπορεί να γράψει ο οποιοσδήποτε γνωρίζει γραφή και ανάγνωση. Τι είναι όμως εκείνο που χαρακτηρίζει ένα λογοτεχνικό έργο; Και πώς μπορεί να κατακτήσει κανείς τα μυστικά της συγγραφικής τέχνης; Ο λόγος στους συγγραφείς που διδάσκουν λογοτεχνική γραφή.
Πριν από μερικά χρόνια, πιο συγκεκριμένα τον Ιούνιο του 2011, η διαδικτυακή πύλη για τις ιδέες, τον πολιτισμό και το βιβλίο «Bookpress.gr» είχε κάνει μια δημοσκόπηση που αφορούσε τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής. Οι απαντήσεις που δόθηκαν εκφράζουν σε πολύ μεγάλο βαθμό τη συζήτηση που γίνεται γύρω από την δημιουργική γραφή η οποία τα τελευταία χρόνια γνωρίζει μεγάλη άνθηση και στη χώρα μας, μέσα από το πλήθος των σεμιναρίων που διοργανώνουν εκδοτικοί οίκοι, βιβλιοπωλεία, χώροι πολιτισμού και εκπαιδευτικά ιδρύματα. Πρόκειται για μια νέα μόδα που θα περάσει; Είναι μια ανάγκη των βιβλιόφιλων να εκφραστούν διαφορετικά; Μήπως είναι μια αναζήτηση διεξόδου από την κρίση που ταλανίζει τους πάντες; Μια μορφή ψυχοθεραπείας μέσω της γραφής; Ή μήπως πρόκειται για έναν εύκολο τρόπο συγγραφικής και εκδοτικής δικτύωσης;
Συγκεντρώσαμε εδώ τις δημοφιλέστερες απαντήσεις στη δημοσκόπηση της «Bookpress» και στη συνέχεια ζητήσαμε από τους υπεύθυνους των σεμιναρίων να τις σχολιάσουν:
Σχολιάζει ο συγγραφέας Άρης Μαραγκόπουλος
1. Τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής δεν ωφελούν σε τίποτε. Η λογοτεχνική γραφή δεν διδάσκεται.
Το ραδιοφωνικό σποτ των σεμιναρίων μας λέει: «Γίνεται κανείς σε είκοσι ώρες συγγραφέας; Ούτε σε χίλιες δεν γίνεται. Τότε γιατί ένα σεμινάριο για γραφή και ανάγνωση; Επειδή σε είκοσι ώρες μαθαίνεις τα βασικά: τη διαφορά ανάμεσα στο γράφω και στο συγγράφω, στο διαβάζω και στο ψευτοδιαβάζω, στην ιστορία και στην ιστοριούλα.» Αυτή είναι η αλήθεια. Αυτό το όφελος, τουλάχιστον από το δικό μας σεμινάριο. Τίποτε λιγότερο απ' αυτό, τίποτε περισσότερο απ' αυτό. Στο σεμινάριο ο αναγνώστης / μαθητής μπαίνει για λίγο στον ρόλο του συγγραφέα. Όπως, ας πούμε, θα ήταν, αν μπορούσε για λίγο, να μπει στον ρόλο του πρωθυπουργού. Η εμπειρία, στο δικό μας, πάντα, σεμινάριο επιφυλάσσει παρόμοιες εκπλήξεις. Αν είναι πειστική, όλοι οι δρόμοι είναι ανοιχτοί στον αναγνώστη / μαθητή.
2. Εξαρτάται από τον δάσκαλο. Ο καλό δάσκαλος μπορεί να εμπνεύσει.
Ο καλός δάσκαλος μπορεί να εμπνεύσει τους πάντες και τα πάντα. Αλλά πολλοί συγγραφείς (καλοί ή κακοί αδιάφορο) δεν είναι καλοί δάσκαλοι. Αυτό σημαίνει: δεν ενδιαφέρονται να κατανοήσουν το υλικό των διψασμένων υποψηφίων συγγραφέων που διαχειρίζονται· δεν είναι σε θέση να μετατρέψουν την όποια γνώση τους σε διδακτική ύλη· σπαταλάνε τον διδακτικό χρόνο σε ανούσιες και άκαρπες συζητήσεις γενικολογώντας ή, το χειρότερο, μιλώντας για τον εαυτό τους ή, ακόμα, βάζοντας ασκήσεις εκεί, στην τάξη· εργάζονται χωρίς συγκεκριμένο πρόγραμμα· αγνοούν την ιστορία της νεοελληνικής και της παγκόσμιας λογοτεχνίας· αδιαφορούν για τις επί μέρους τεχνικές της γραφής (και της ανάγνωσης) και τις αντικαθιστούν με αόριστες συμβουλές που είναι, περίπου, αδύνατον να εφαρμοστούν κλπ., κλπ. Οι κακοί συγγραφείς, κατά κανόνα, είναι και κακοί δάσκαλοι, θυμίζουν γερασμένους φιλόλογους του γυμνασίου.
3. Σπουδαίοι συγγραφείς έχουν πάρει μέρος σε σεμινάρια δημιουργικής γραφής.
Αυτό είναι η απόλυτη (ελληνικότατη) απάτη. Οι σπουδαίοι ξένοι (και μόνον ξένοι) αγγλοσάξωνες (και μόνον αγγλοσάξωνες) συγγραφείς ΔΕΝ έκαναν απλώς σεμινάρια δημιουργικής γραφής. Παρακολούθησαν πανεπιστημιακές σπουδές με αυτό το αντικείμενο. Σ' αυτές τις χώρες, αυτών των συγγραφέων, το creative writing δεν είναι ένα bonusή, έστω, ένα majorσπουδών, δεν είναι ένα σεμινάριο κάποιων ωρών, είναι ένα πλήρεςcurriculumπανεπιστημιακών μαθημάτων στο πλαίσιο ανθρωπιστικών σπουδών όπως η φιλολογία, η λογοτεχνία, η συγκριτολογία, η γλωσσολογία κλπ. Αποτελεί, με άλλα λόγια, αυτόνομη πανεπιστημιακού επιπέδου σπουδή με τις ανάλογες απαιτήσεις. Επομένως είναι τρελή απάτη: Ι. Να κάνουμε λόγο για διδασκαλία creative writing σε σεμινάρια μερικών ωρών, II. Nα χρησιμοποιούμε ως marketing teaser το γεγονός των σπουδών ξένων, γνωστών συγγραφέων, σε παν/κές σχολές creative writing. Γι' αυτό και το δικό μας σεμινάριο ονομάζεται, πολύ συνειδητά, «Read and Write», Σεμινάριο για την τέχνη της γραφής και της ανάγνωσης.
4. Τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής βοηθούν τους συμμετέχοντες να γίνουν καλύτεροι αναγνώστες.
Αυτό ισχύει αποκλειστικώς στην περίπτωση που το σεμινάριο διδάσκει επίσης την ανάγνωση. Διδάσκω την ανάγνωση δεν σημαίνει «διαβάστε αυτό το κείμενο και ελάτε να το συζητήσουμε». Η διδασκαλία της ανάγνωσης είναι μια παράλληλη διδακτική δημιουργία με εκείνη της γραφής. Επαναλαμβάνω: παράλληλη. Διαφορετικά το σεμινάριο καταντάει γυμνασιακό φιλολογικό μάθημα, το ίδιο ανούσιο όπως εκείνο. Το σεμινάριο που καταφέρνει να διαβάζει τα κείμενα από τη μεριά των συγγραφέων και της εποχής τους, το σεμινάριο που διαβάζει εξαντλητικά τα κείμενα από την πλευρά των αφηγηματικών τεχνικών τους, το σεμινάριο που αποδομεί σε βάθος και ανα-σκευάζει τα δόκιμα κείμενα με τη δημιουργική συμμετοχή των ενδιαφερομένων έχει πιθανότητες να φωτίσει την ανάγνωση των αναγνωστών / μαθητών του.
5. Τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής καταστρέφουν τα πηγαία ταλέντα αλλά βοηθούν όσους γράφουν με «συνταγές».
Αν το σεμινάριο διδάσκει συμβατικές «συνταγές», συνταγογραφημένα κείμενα θα εισπράξει. Αν, αντιθέτως, το σεμινάριο λειτουργεί με βάση τα κριτήρια που αναφέρθηκαν σε όλα τα παραπάνω σημεία, θα το αποφύγει. Κάτι ακόμα: δεν υπάρχουν συνταγές. Κακές απομιμήσεις, ναι, υπάρχουν. Κακές «διορθώσεις» ασκήσεων, που επιβάλλουν προγραμματική στάση απέναντι στην γραφή, ναι, υπάρχουν. Κακή διδασκαλία που αποφεύγει τις αδυναμίες της επιβάλλοντας άκαμπτα, κακοχωνεμένα σχήματα, ναι, και αυτή υπάρχει. Αλλά δεν είναι εκεί το πρόβλημα των σεμιναρίων που κρύβει η λέξη «συνταγές». Το βασικό πρόβλημα συνδέεται με τη φαντασίωση των υποψήφιων συγγραφέων που, στην πραγματικότητα, επιθυμούν διακαώς τη συνταγή της επιτυχίας. Το κακό σεμινάριο τρέφει αυτή τη φαντασίωση. Εύκολα. Άνετα. Βολικά για όλα τα μέρη. Το σωστό σεμινάριο από την πρώτη στιγμή σπεύδει να διαλύσει αυτή την άρρωστη φαντασίωση των υποψήφιων συγγραφέων / μαθητών του. Όσο για τα «πηγαία ταλέντα»: η εμπειρία δείχνει ότι, αν πραγματικά έχουν ικανότητες, η μεθοδική διδασκαλία τούς επιτρέπει να αποκτήσουν την αναγκαία αυτογνωσία.
6. Τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής κάνουν τους κακούς συγγραφείς μέτριους, τους μέτριους καλούς και τους καλούς καλύτερους.
Αυτή η θέση δεν αφορά την ελληνική εμπειρία των σχετικών σεμιναρίων. Για τον απλό λόγο ότι, κατά κανόνα, δεν τα παρακολουθούν ούτε κακοί, ούτε μέτριοι, ούτε καλοί νέοι συγγραφείς – ενώ οι περισσότεροι από αυτούς θα έπρεπε. Το σεμινάριο, για όποιον έχει πραγματικά όρεξη να δουλέψει, τον βοηθάει να δουλέψει κι άλλο, να προχωρήσει κι άλλο, με δυο λόγια να αναμετρηθεί στην αγορά της τέχνης του λόγου. Το σεμινάριο είναι μια μικρή αγορά. Σου επιτρέπει, οφείλει να σου επιτρέπει, να συγκρίνεις και να συγκριθείς. Είναι μια μικρή, ας πούμε πειραματική αγορά, για τον νέο, υποψήφιο συγγραφέα. Το πρώτο βήμα για να τολμήσει το επόμενο. Τίποτε παραπάνω. Αυτό είναι ήδη σημαντικό για κάποιον που θέλει να δοκιμάσει και να δοκιμαστεί στη μεγάλη αγορά της τέχνης λόγου.
7. Τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής σε βοηθούν να κερδίσεις χρόνο, αλλά δεν σε κάνουν καλύτερο συγγραφέα.
«Να κερδίσεις χρόνο». Κι αυτό το σχόλιο έχει ξενική προέλευση: προέρχεται από τον παγκοσμιοποιημένο χώρο του Fast food / fast read / fast fuck. Ο συγγραφέας παλεύει όλη του τη ζωή με τον χρόνο. Δεν υπάρχει πιο πολύτιμο αγαθό για τον συγγραφέα. Ο συγγραφέας γράφει 24 ώρες το 24ωρο. Ο συγγραφέας δεν ενδιαφέρεται, με τίποτε, να κερδίσει χρόνο. O συγγραφέας σπαταλάει συνέχεια τον χρόνο. Ο συγγραφέας κατατρώει τον χρόνο, λυμαίνεται τον χρόνο, σκοτώνεται με τον χρόνο, προσπαθεί να νικήσει τον χρόνο. Ο ικανός συγγραφέας ταυτίζεται με τον ικανό, τον επαρκή αναγνώστη / εραστή. Γνωρίζει ότι οι μεγάλες ηδονές κερδίζονται στον αργό, στον πολύ αργό χρόνο. Και, επιτέλους, όχι: δεν παρακολουθείς σεμινάριο για να κερδίσεις χρόνο. Αλίμονο. Πηγαίνεις για να γνωρίσεις, σ' αυτή τη μικρή αγορά της τέχνης του λόγου, όχι αν είσαι καλός ή κακός συγγραφέας (γεγονός που, εξάλλου, το αποφασίζει ο άτεγκτος χρόνος…) αλλά αν είσαι δυνάμει συγγραφέας.
*Ο Άρης Μαραγκόπουλος είναι εκδότης του Τόπου, υπεύθυνος για το σεμινάριο «Γραφή και Ανάγνωση» του εκδοτικού οίκου