Πολλοί άνθρωποι σε όλο τον κόσμο ζουν με διαφορετικά ημερολόγια και για κάποιους αυτό οδηγεί σε ασυνήθιστους εορτασμούς γενεθλίων.
«Πολλοί πολιτισμοί είναι εντάξει με το να βιώνουν πολλά χρόνια -ή πολλές ηλικίες- ταυτόχρονα. Αυτή τη στιγμή είναι η αρχή του 2023 παντού στον κόσμο. Αλλά αν πατήσετε το πόδι σας στη Μιανμάρ, είναι επίσης το 1384, ενώ η Ταϊλάνδη θα σας στείλει μπροστά στο 2566. Οι Μαροκινοί προσεύχονται στο 1444 αλλά καλλιεργούν στο 2972, και οι Αιθίοπες ζουν μέσα στο 2015, το οποίο γι' αυτούς έχει 13 μήνες. Εν τω μεταξύ, στη Νότια Κορέα όπου ζω, η Πρωτοχρονιά είναι τα γενέθλια όλων. Αυτό εξηγεί πώς έγινα 40 χρονών τρεις φορές» λέει η Erin Craig στο ρεπορτάζ της για το BBC.
Οι Νοτιοκορεάτες γεννιούνται σε ηλικία ενός έτους και από εκεί και πέρα έχουν δύο έως τρεις επίσημες ηλικίες ανά πάσα στιγμή: εγχώρια, διεθνή (μετρώντας από το μηδέν), συν ένα έτος μπόνους, όταν όλη η χώρα γερνάει μαζί την 1η Ιανουαρίου. (Συμβολικά, αυτό μπορεί να συμβεί και κατά τη Σεληνιακή Πρωτοχρονιά.) Επιπλέον, οι Κορεάτες μπορούν να επιλέξουν αν θα γιορτάσουν τα προσωπικά τους γενέθλια με το Γρηγοριανό ή το παραδοσιακό σεληνιακό ημερολόγιο. «Τεχνικά, θα μπορούσα να εκμεταλλευτώ το σύστημα για έξι γενέθλια, αλλά ποιος χαίρεται τόσο πολύ που βλέπει 40;», σημειώνει η Craig.
Μάλιστα, όπως αναφέρει, όλο αυτό ήταν πρωτόγνωρο για εκείνη που είναι Αμερικανίδα. «Νόμιζα ότι ο χρόνος ήταν ένα από τα λίγα πράγματα στα οποία συμφωνούσαμε ως είδος», λέει μεταξύ άλλων.
Ο αργός δρόμος προς το τώρα
Οι ημερομηνίες είναι το υπόβαθρο της ζωής μας και ένα από εκείνα τα πράγματα που απλώς φαίνεται να υπάρχουν. Αλλά φυσικά κάθε ημερομηνία (η 1η Ιανουαρίου 2023, για παράδειγμα) είναι το κατασκεύασμα ενός συγκεκριμένου συστήματος χρονομέτρησης, στην προκειμένη περίπτωση του Γρηγοριανού ημερολογίου.
Ως το εγκεκριμένο από τον ISO παγκόσμιο πρότυπο ημερολόγιο, το οποίο είναι υποχρεωτικό σε όλους τους διεθνείς τομείς, από την αεροπορία έως την πολιτική, θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι το Γρηγοριανό είναι εξαιρετικά ακριβές και αποτελεσματικό. Στην πραγματικότητα, όχι. Η άνοδός του στην κυριαρχία ήταν σε μεγάλο βαθμό θέμα σωστού τόπου, σωστού χρόνου, σωστής ιμπεριαλιστικής κουλτούρας.
Προϊόν του θρησκευτικού δόγματος και της αναγεννησιακής επιστήμης, το Γρηγοριανό ημερολόγιο δημιουργήθηκε για να διορθώσει την απόκλιση μεταξύ του Καθολικού λειτουργικού έτους (που τότε βασιζόταν στο Ιουλιανό ημερολόγιο) και του πραγματικού ηλιακού έτους. Το Ιουλιανό απέχει μόνο 11 λεπτά και 14 δευτερόλεπτα - εντυπωσιακά μαθηματικά για το 45 π.Χ., αλλά αυτή η διαφορά θα αυξανόταν αμείλικτα με την πάροδο των αιώνων. Μέχρι τη στιγμή που ο Πάπας Γρηγόριος ΙΓ' διέταξε μια μεταρρύθμιση στα τέλη του 16ου αιώνα, το ημερολογιακό έτος ήταν περίπου 10 ημέρες εκτός συγχρονισμού με τις εποχές.
Το ημερολόγιο του Γρηγορίου απέχει από το ηλιακό έτος 26 δευτερόλεπτα. Ωστόσο, η εισαγωγή του το 1582 συνάντησε άμεση αντίσταση: ούτε οι Προτεστάντες ούτε οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί ήταν έτοιμοι να επαναπροσδιορίσουν την έννοια του χρόνου με βάση ένα παπικό διάταγμα.
Έτσι, μόνο τα Kαθολικά μέρη της Ευρώπης υιοθέτησαν το νέο ημερολόγιο εγκαίρως για να σημάνει το 1600. Άλλες περιοχές προσχώρησαν σιγά-σιγά καθώς περνούσαν οι αιώνες: Η προτεσταντική Γερμανία και οι Κάτω Χώρες για το 1700, η Αγγλία και οι αποικίες της μέχρι το 1800. Από το 1900, απομακρυσμένα, μη χριστιανικά μέρη όπως η Ιαπωνία και η Αίγυπτος το είχαν ενσωματώσει στις μεθόδους χρονομέτρησής τους, αλλά ορθόδοξες χώρες όπως η Ρουμανία, η Ρωσία και η Ελλάδα επέμεναν μέχρι και τον 20ό αιώνα. Μόνο το 2000 η Ευρώπη υποδέχτηκε ομόφωνα τον νέο αιώνα με τη γρηγοριανή 1η Ιανουαρίου.
Ωστόσο, οι περισσότερες μεγάλες αυτοκρατορικές δυνάμεις ήταν σε Γρηγοριανό χρόνο από τα μέσα του 19ου αιώνα, όταν μια περίοδος αποικισμού έφερε περισσότερο από το 80% του πλανήτη υπό ευρωπαϊκή κυριαρχία. Αυτό συνέπεσε με ένα κίνημα μεταξύ των ευρωπαϊκών/αμερικανικών επιστημονικών και επιχειρηματικών κοινοτήτων για ένα παγκόσμιο ημερολόγιο που θα διευκόλυνε το εμπόριο. Σχεδόν εξ ορισμού το Γρηγοριανό πήρε αυτόν τον ρόλο.
Στις περιοχές που δεν κατέκτησε η Ευρώπη, το ημερολόγιο εξαπλώθηκε με άλλα μέσα. Στο βιβλίο της The Global Transformation of Time (Ο παγκόσμιος μετασχηματισμός του χρόνου), η ιστορικός Vanessa Ogle υποστηρίζει ότι ο καπιταλισμός, ο ευαγγελισμός και το επιστημονικό πάθος για ομοιομορφία έκαναν περισσότερα για την τυποποίηση του χρόνου από οποιαδήποτε ιμπεριαλιστική πολιτική. Η αποικιοκρατία δεν ήταν καν ουσιαστικός παράγοντας. Η Βηρυτός βρισκόταν υπό οθωμανική κυριαρχία όταν εμφανίστηκαν οι Γρηγοριανές ημερομηνίες στα αλμανάκ της στα τέλη της δεκαετίας του 1800. Η Ιαπωνία δεν αποικίστηκε ποτέ, αλλά υιοθέτησε το Γρηγοριανό ημερολόγιο το 1872. Αυτή η αποδοχή μπορεί να διευκολύνθηκε από τη γνώση ότι η σχέση δεν θα ήταν μονογαμική.
Η χρήση πολλαπλών ημερολογίων
Η χρήση πολλαπλών ημερολογίων υπήρχε για χιλιετίες πριν εμφανιστεί το Γρηγοριανό. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι και οι Μάγια χρησιμοποιούσαν δύο ημερολόγια: ένα θρησκευτικό και ένα διοικητικό. Ο βασιλιάς Sejong της Κορέας ανέθεσε συγκεκριμένα δύο συστήματα για τη μεταρρύθμιση του ημερολογίου του 1430 - ένα προσαρμοσμένο από το κινεζικό ημερολόγιο και ένα από το αραβικό. Στη Βηρυτό του 1880 το Γρηγοριανό ήταν απλώς ένα από τα τέσσερα ημερολόγια που χρησιμοποιούνταν καθημερινά. Ακόμη και η Ιαπωνία, η οποία φαινομενικά πέρασε εξ ολοκλήρου στη γρηγοριανή ώρα, διατήρησε το σύστημα αυτοκρατορικής χρονολόγησης, το ημερολόγιο Rokuyo των ευοίωνων ημερών και το ημερολόγιο 24 Sekki των εποχικών αλλαγών - τα οποία χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα.
Η κοινωνική ανθρωπολόγος Clare Oxby, η οποία έχει μελετήσει τη χρήση ημερολογίου στο Σαχέλ και στη Σαχάρα, επινόησε τον όρο «ημερολογιακός πλουραλισμός» για να περιγράψει τη συνύπαρξη πολλαπλών συστημάτων χρονομέτρησης, όπως ο νομικός πλουραλισμός περιγράφει κοινωνίες με πολλαπλά συστήματα δικαίου. Αυτό μπορεί να ακούγεται σαν ταχυδακτυλουργία, αλλά στην πράξη τα διάφορα ημερολόγια έχουν διαφορετικές λειτουργίες. Στη Βόρεια Αφρική, οι Ιμαζιγκέν, οι Τουαρέγκ και άλλες κοινότητες που μιλούν βερβερικές γλώσσες μπορεί να χρησιμοποιούν τρία ή τέσσερα συστήματα ταυτόχρονα: τα αστρικά ημερολόγια σηματοδοτούν τις γεωργικές εποχές - το ισλαμικό σεληνιακό ημερολόγιο καθοδηγεί τη θρησκευτική πρακτική, το γρηγοριανό υπαγορεύει τις αλληλεπιδράσεις με την κυβέρνηση. Η διαβίωση σε πολλαπλά χρονοδιαγράμματα μπορεί να είναι ένας πρακτικός τρόπος για να ενοποιηθούν οι διαφορετικές χρονικές ανάγκες.
Αυτή δεν είναι μια άγνωστη έννοια στην Ευρώπη και στη Βόρεια Αμερική: οι άνθρωποι έχουν σχολικά έτη και φορολογικά έτη, για παράδειγμα. Από πολλές απόψεις, είναι απλώς θέμα του πού θα αρχίσετε να μετράτε.
«Πιθανώς η παράλληλη χρήση πολλαπλών ημερολογίων είναι πολύ πιο παρούσα στον σύγχρονο κόσμο μας απ' ό,τι νομίζαμε», λέει η Oxby. Αλλά, ενώ ο πλουραλισμός υπήρξε μια ιστορική σταθερά, τα ίδια τα ημερολόγια αλλάζουν συνεχώς. Αυτά που χρησιμοποιούνται σήμερα μπορεί να φαίνονται διαφορετικά ακόμη και μερικές δεκαετίες αργότερα. «Μπορεί να έχετε περισσότερα και μπορεί να έχετε διαφορετικά. Ο ανθρώπινος πολιτισμός εξελίσσεται συνεχώς».
Μια συνεχής πολιτισμική αλλαγή είναι η επέκτασή μας στο ψηφιακό πεδίο. Τα καλώδια οπτικών ινών έχουν πάρει τη θέση των παλαιών εμπορικών δρόμων, μεταφέροντας το Γρηγοριανό ημερολόγιο σε μέρη όπου δεν μπορούσε να φτάσει η αποικιοκρατία. Και, προς το παρόν τουλάχιστον, η συνδεσιμότητα έχει δημιουργήσει ένα νέο είδος ημερολογιακού πλουραλισμού.
Το Νεπάλ είναι μία από τις λίγες χώρες στη Γη όπου το Γρηγοριανό δεν είναι εθνικό ημερολόγιο - επίσημα το έτος είναι είτε το 2079 (Bikram Sambat) είτε το 1143 (Newari Nepal Sambat) είτε και τα δύο. Συνολικά, τουλάχιστον τέσσερα ημερολόγια χρησιμοποιούνται μεταξύ διαφορετικών εθνοτικών ομάδων, με μια ποικιλία νέων ετών. Το Νεπάλ είναι ακόμη και 15 λεπτά εκτός συγχρονισμού με τις συνήθεις ζώνες ώρας. Πρόκειται για μια χώρα που έχει το δικό της χρονικό θέμα.
Πώς είναι να ακολουθείς πάνω από ένα ημερολόγιο
Παρ' όλα αυτά, δεν υπάρχει κανένας λόγος για μεμονωμένους Νεπαλέζους όπως ο Sanjeev Dahal να χρησιμοποιούν πολλαπλά ημερολόγια.
«Έχω χρησιμοποιήσει μόνο το ημερολόγιο Bikram Sambat», λέει ο Dahal, «δεν έχω χρησιμοποιήσει ποτέ στη ζωή μου το Nepal Sambat». Δεν πρόκειται ακριβώς για μονοχρονισμό (monotemporalism). Το Bikram Sambat περιέχει πολλά επίπεδα πολιτιστικής και θρησκευτικής χρονομέτρησης μέσα στο ηλιακό έτος, τους 12 σεληνιακούς μήνες και τις 6 εποχές - αλλά για έναν ινδουιστή που ζει στο Κατμαντού αυτό το ένα σύστημα καλύπτει όλες τις πτυχές της καθημερινής ζωής, από τις ημέρες νηστείας μέχρι την ημέρα πληρωμής.
Ωστόσο, ενώ χρειάζεται μόνο ένα ημερολόγιο μέσα στο Νεπάλ, ο Dahal είναι ένας απομακρυσμένος διδακτορικός φοιτητής στο Boston College, που μελετά τη διασπορά του Νεπάλ. Αυτό σημαίνει ότι εμπλέκεται επίμονα στο ημερολόγιο ενός άλλου πολιτισμού, του ψηφιακού πολιτισμού, ο οποίος, όπως και η ιμπεριαλιστική Ευρώπη του 19ου αιώνα, είναι σχεδόν αποκλειστικά γρηγοριανό.
«Υπάρχω σε δύο χώρους και χρόνους», λέει ο Dahal, ο οποίος αντιμετωπίζει αυτό το τεχνολογικό αίνιγμα με μια τεχνολογική λύση. Ο φορητός του υπολογιστής είναι ρυθμισμένος για το 2023 και το smartphone του για το 2079. Μια εφαρμογή τον βοηθά να πλοηγείται μεταξύ των δύο εν κινήσει.
Ο Dahal βλέπει ένα χάσμα γενεών στη χρήση του ημερολογίου: οι γονείς του δεν έχουν καμία χρήση της γρηγοριανής ώρας. Αλλά μεταξύ των φίλων του υπάρχει επίσης ένα λειτουργικό χάσμα, όπου η Γρηγοριανή είναι για τις επιχειρήσεις και η Bikram Sambat για τις κοινωνικές και οικογενειακές εκδηλώσεις. Και ενώ το Δυτικό ημερολόγιο κυριαρχεί στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (και, συνεπώς, όταν οι άνθρωποι του εύχονται χρόνια πολλά), είναι άχρηστο για σημαντικές πτυχές της κουλτούρας του Νεπάλ, όπως ο προσδιορισμός των ευοίωνων ημερών και η παρακολούθηση των σεληνιακών κύκλων. Για τον λόγο αυτόν ο Dahal δεν βλέπει το Γρηγοριανό να παίρνει επίσημη έγκριση σύντομα.
Η Ιστορία μπορεί κάλλιστα να κάνει κύκλους. Όπως και με το κίνημα του Παγκόσμιου Ημερολογίου στα τέλη του 19ου αιώνα, τον 21ο αιώνα παρατηρήθηκε μια ώθηση προς την ενότητα του ημερολογίου για οικονομικούς λόγους. Το 2016 η Σαουδική Αραβία μετέβαλε το πρόγραμμα μισθοδοσίας των κυβερνητικών υπαλλήλων από το ισλαμικό στο γρηγοριανό ημερολόγιο, κάτι που ερμηνεύτηκε σε μεγάλο βαθμό ως μέτρο περικοπής δαπανών. Τον Δεκέμβριο η Νότια Κορέα ψήφισε νομοσχέδιο που καταργεί τις παραδοσιακές ηλικίες με την αιτιολογία ότι το σύστημα πολλαπλών ηλικιών είναι οικονομικά αναποτελεσματικό. Ο νόμος θα τεθεί σε ισχύ κάποια στιγμή φέτος, κάτι που σημαίνει ότι τα επόμενα γενέθλια μπορεί να έρθουν μόνο δύο φορές ή και μεμονωμένα.
Αλλά τι μπορεί να χαθεί ή να κερδηθεί από την ενοποίηση γύρω από ένα ενιαίο ημερολόγιο - ιδίως αυτό που δημιουργήθηκε για να ταιριάζει σε έναν άλλον χρόνο και τόπο;
«Λοιπόν, οι κυβερνήσεις μπορούν να αποκτήσουν έλεγχο επιβάλλοντας κεντρικά ημερολόγια», λέει η Oxby, η οποία έχει γράψει για τη δυναμική της εξουσίας στη χρήση ημερολογίων. «Το έθνος μπορεί να χάσει την πολιτιστική ιστορία και την ποικιλομορφία. Ο λαός μπορεί να χάσει. Αν ανήκουν σε μια μειονοτική περιφερειακή κουλτούρα, μπορεί να αισθάνονται υποτιμημένοι σε εθνικό επίπεδο».
Από την άλλη πλευρά, 150 χρόνια παγκοσμιοποίησης δεν έχουν καταστήσει τον πλουραλισμό παρωχημένο. Τα ημερολόγια μπορεί να έρχονται και να φεύγουν - πιο συχνά αλλάζουν. Κι αν υπάρχει ένα πράγμα στο οποίο οι άνθρωποι είναι καλοί, αυτό είναι η αλλαγή.