Το ότι είμαστε λαός που του αρέσει το κουτσομπολιό, δεν είναι καινούργιο. Η κλειδαρότρυπα μάς σαγηνεύει, δώσε μας μυστικά και πάρε μας την ψυχή.
Τις τελευταίες μέρες περίοπτη θέση στα πρωτοσέλιδα του κίτρινου τύπου καταλαμβάνει ένας συγγραφέας, ο Μένης Κουμανταρέας, η τραγική κατάληξη του οποίου θαρρείς και έχει γεννήσει μύθους, θρύλους, εικασίες παθών, πράγματα που παραπέμπουν σε μια τρομαχτική σύληση νεκρού. Δεν είναι η πρώτη φορά που το βλέπουμε, και προφανώς δεν θα είναι ούτε η τελευταία. Το ότι ο Κουμανταρέας έζησε μια πολύ ήσυχη, διακριτική ζωή, αφοσιωμένος στη δουλειά του και στις προσωπικές επιλογές που εδικαιούτο, είναι ένα γεγονός που απαξιώνεται από ανθρώπους που ούτε τον γνώριζαν ούτε μπορούν να αντιληφθούν τον παλιομοδίτικο, μισοξεχασμένο αστικό πολιτισμό που πρέσβευε. Θα μου πεις, στο πρόγραμμα είναι κι αυτό. Η νεοελληνική ζούγκλα διαθέτει όλων των ειδών τα θηρία που θα σπεύσουν να ξεκοκαλίσουν το κουφάρι ενός νεκρού. Εκείνο που μου προκαλεί κατάπληξη όμως –καθώς προδίδει μια προσέγγιση νηπιακού επιπέδου– είναι το ότι μεγάλο μέρος αυτής της σύλησης προκύπτει από σελίδες που έγραψε.
Υπό άλλες συνθήκες τέτοιου είδους έντυπα δεν θα ασχολούνταν καν με βιβλία σαν τον «Θησαυρό του Χρόνου». Τώρα παραθέτουν αυτούσια κομμάτια, σελίδες επί σελίδων, τοποθετώντας το κύκνειο άσμα του Κουμανταρέα στη θέση μιας εξομολογητικής διαθήκης που κατά την γνώμη τους μαρτυρά ή ίσως μπορεί να φωτίσει το μυστήριο του θανάτου του. Δεν είναι απλώς μια τρισάθλια πρακτική, εγκιβωτισμένη σε χαμηλού νοητικού επιπέδου πλαίσια. Είναι και λανθασμένη. Ο ίδιος ο Κουμανταρέας δεν είναι εδώ για να μας βεβαιώσει ότι οι αλήθειες του κατέλαβαν τον «Θησαυρό του Χρόνου» και όχι κάποιο άλλο βιβλίο, στο μακρύ συγγραφικό του ταξίδι. Το επιχείρημα ότι ο «Θησαυρός του Χρόνου» είναι ένα είδος οριστικής κατάθεσης μοιάζει αστείο, εάν αναλογιστούμε ότι θα έγραφε κι άλλο βιβλίο, κι άλλα βιβλία, έτσι και δεν του έκοβαν το νήμα της ζωής τόσο άδοξα. Κατόπιν εορτής όμως, οι εντυπώσεις συστρέφονται, αλλοιώνονται, διαστρέφονται και διαστρεβλώνονται. Πράγμα που με οδηγεί στο επόμενο μέρος του συλλογισμού μου.
Το ότι το έργο του συγγραφέα γίνεται ο μπούσουλας για την ζωή του, είναι ό,τι πιο επιπόλαιο μπορεί να σκεφτεί κάποιος. Είναι σαν να βλέπεις μια ταινία και να νομίζεις ότι παρακολουθείς κάτι αληθινό. Είναι σαν να βλέπεις τον Σον Κόνερι στο δρόμο και να τον φωνάζεις «Μποντ», ή σαν να βλέπεις μια ταινία του Σούπερμαν και να βγαίνεις από την αίθουσα πιστεύοντας ότι μπορείς κι εσύ να πετάξεις. Φυσικά και υπάρχει μια ευρεία κατηγορία συγγραφέων που άντλησαν αποθέματα από την ζωή τους. Αμέτρητα δημοφιλή έργα που σημάδεψαν την παγκόσμια λογοτεχνία στάθηκαν βιωματικά, από το «De Profundis» του Όσκαρ Γουάιλντ, το «Επιστροφή στο Μπράιτσχεντ» του Ίβλιν Γουό, το «Τρυφερή είναι η νύχτα» του Φιτζέραλντ, μέχρι το «Όταν σκοτώνουν τα κοτσύφια» της Χάρπερ Λι και το «Όταν οι προσευχές εισακούονται» του Τρούμαν Καπότε. Και ναι, άλλοι μετέτρεψαν σε λογοτεχνικό καύσιμο την μαρτυρία της επιβίωσής τους (Πρίμο Λέβι), άλλοι τα κατορθώματά τους (Χέμινγουέι), άλλοι τη νευρολογία της αστικής ζωής τους (Φίλιπ Ροθ), και πάει λέγοντας. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι γράφουν βιωματικά. Η θεώρηση ότι ένα μυθιστόρημα υποκρύπτει βαθύτερες αλήθειες εκείνου που το γράφει, είναι εσφαλμένη εάν γίνεται κατηγορηματικά. Μπορεί να υποκρύπτει – εξίσου πιθανό όμως (πιο πιθανό θα έλεγα εξετάζοντας την πληθώρα των μυθιστορημάτων που κυκλοφορούν καθημερινά) είναι να μην υποκρύπτει τίποτε απολύτως. Θα ήταν αρκετά ανησυχητικό, νομίζω, εάν κυκλοφορούσαν ανάμεσα μας άνθρωποι που θα ήθελαν να σκοτώσουν ενδεδυμένοι τον μανδύα του αστυνομικού συγγραφέα. Η αλήθεια της Αγκάθα Κρίστι όταν έγραψε το «Έγκλημα στο Οριέντ Εξπρές» ήταν ένα ταξίδι που έκανε με το Οριέντ Εξπρές, ήταν αρκετό αυτό. Με άλλα λόγια, ο συγγραφέας είναι ένας ηθοποιός. Ερμηνεύει ρόλους, μπαίνει στο πετσί ηρώων μέσα από τους οποίους ταξιδεύει σε ζωές πολύ μακρινές από την δική του, μιλάει μέσα από τις φωνές τους, χάνεται σε έναν λαβύρινθο γοητευτικών ξένων δωματίων που σιγά-σιγά τα κάνει δικά του. Ο Ναμπόκοβ δεν ήταν παιδόφιλος επειδή έγραψε την «Λολίτα», ο Κεν Κέισι δεν ήταν ψυχοπαθής επειδή έγραψε την «Φωλιά του Κούκου», και σας διαβεβαιώνω ότι ο γράφων δεν υπήρξε ποτέ άνθρωπος με δολοφονικές τάσεις, αυτοκρατορικές τάσεις, ψυχοπαθητικές τάσεις ή ομοφυλοφιλικές τάσεις επειδή στα δικά του βιβλία έχουν υπάρξει δολοφόνοι, αυτοκράτορες, διαταραγμένοι και επίσης άνθρωποι που έχουν συνάψει σχέσεις με άτομα του ιδίου φύλλου. Υπάρχουν οι βιωματικοί, αλλά υπάρχουν και οι μη βιωματικοί, εκείνοι που απλά γράφουν μυθοπλασία. Αυτό είναι η τέχνη. Η λογοτεχνία, όπως και το σινεμά, δεν μπορούν να εκλαμβάνονται με όρους πραγματικότητας.
Δυστυχώς όμως, στην χώρα της εύκολης διαπίστωσης και των αβίαστων συμπερασμάτων, αρκεί το ελάχιστο ίχνος για να τρυπώσεις ολόκληρος στην κλειδαρότρυπα του άλλου. Αρκεί μια υπεκφυγή ή κάτι τόσο αβέβαιο όσο η παραπομπή σε έναν χαρακτήρα. Ναι, η αυτοβιογραφία με όρους μυθιστορήματος υπάρχει, αλλά δεν πρέπει να θεωρείται de facto όταν διαβάζεις κάτι. Οπότε ένας συγγραφέας που δεν αυτοπροσδιορίστηκε ποτέ (όπως συνήθως κάνουν όσοι γράφουν βιωματικά), δεν μπορεί να κρίνεται από τα γραφόμενά του, όπως θα κρινόταν ίσως κάποιος άλλος που είχε σπεύσει να αυτοπροσδιοριστεί. Κοινώς, όσα γράφουμε δεν είναι απαραιτήτως αλήθεια, (όπως εκ των πραγμάτων δεν μπορεί κανείς να αποκλείσει ότι απαραιτήτως είναι και ψέματα). Και καθώς η γραμμή είναι λεπτή, το κοινό οφείλει να την αντιμετωπίζει με ωριμότητα και όχι σαν ντεντέκτιβ. Οι μυθιστοριογράφοι είναι αυτό ακριβώς που σημαίνει ο όρος. Μέσα από μύθους πλάθουν ιστορίες. Οποιαδήποτε άλλη προσέγγιση –όπως το να κάνεις ρεπορτάζ στις σκέψεις τους– μοιάζει τόσο βάρβαρη όσο η χειρότερη, η πιο κατάπτυστη μορφή λογοκρισίας. Η δημοσίευση είναι η ψυχή της δικαιοσύνης, έγραψε κάποτε ο Ιάκωβος Μάγερ. Δεν είναι η ψυχή της διαπόμπευσης.