Μιλάμε με σύμβολα. Ερωτευόμαστε, δημιουργούμε, κάνουμε πολιτική με σύμβολα. Εικόνες, λέξεις, ιστορίες όλα λειτουργούν ενεργοποιώντας έναν ιδιαίτερο γλωσσικό κώδικα που οι λέξεις ξεπερνούν και γίνεται αντιληπτός μόνο από αυτούς που μπορούν να τα αναγνωρίσουν και να τα ξεκλειδώσουν.
Τι είναι το Σύμβολο;
Ο όρος Σύμβολο αποδίδεται σε οτιδήποτε αντιπροσωπεύει μία έννοια, είτε ως σημείο (απεικόνιση), είτε ως πρόσωπο που ενσαρκώνει συγκεκριμένη έννοια, κατά παραδειγματικό τρόπο, ή συναισθηματικό φόρτο, ή κάποιο γεγονός, ομοίως με ιδιαίτερη φόρτιση.
Παραδοσιακά κάθε σύμβολο παρουσιάζεται με διττή απεικόνιση την ορατή και τη σημαινόμενη. Το σύμβολο μπορεί να είναι ένα αντικείμενο ή σημείο, ή πρόσωπο, ή φράση, ή γεγονός που χρησιμοποιείται για να αναπαραστήσει μια έννοια, ιδέα ή παρεμφερή πληροφορία του αντικειμένου. Ποτέ όμως η ίδια η ιδέα.
Το αναγνωριστικό σχήμα, σημάδι ή αναπαράσταση συμβάλλει (εξ ου και το όνομα) στην αποκρυπτογράφηση του νοήματος που αυτό φέρει.
Ιδεολογία ή οικονομία;
Εδώ και ένα αιώνα, μια άτυπη φιλοσοφική διαμάχη εξελισσεται αθόρυβα στις κοινωνικές επιστήμες σχετικά με το αν η οικονομία παράγει τις ιδεολογίες ή το αντίστροφο. Ιδεολογικός κυρίαρχος ήταν για χρόνια ο Καρλ Μάρξ, ο οποίος προέτασσε την οικονομία ως την βάση πάνω στην οποία χτίζονταν όλα τα υπόλοιπα (ιδεολογίες, πολιτικές, πολιτισμοί), το λεγόμενο «εποικοδόμημα».
Η ματιά του Μάρξ ήταν φυσικό να έχει μεγάλη ανταπόκριση αφού συνοδευόταν από εξαιρετική ανάλυση και προσέφερε τα εργαλεία της και σε άλλες επιστήμες. Όμως δεν έμεινε αναπάντητη.
Το 1904, ο Μαξ Βέμπερ στο βιβλίο του Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού (Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus) ανέδειξε τη θρησκεία ως το υπόβαθρο πάνω στο οποίο δημιουργήθηκε ο καπιταλισμός. Οι θρησκευτικές αντιλήψεις των Προτεσταντών για την αμαρτία και τη δουλειά οδήγησαν προοδευτικά στη δημιουργία του καπιταλιστικού συστήματος με στόχο την παραγωγή και τη συσσώρευση κεφαλαίου.
Στον αντίποδα του «ιστορικού υλισμού» ο Βέμπερ αντέτεινε τη χρήση των συμβόλων και της θρησκείας στη διαμόρφωση των νεωτερικών κοινωνιών και οικονομικών συστημάτων.
Από το νόημα στο φολκλόρ
Είναι κοινό μυστικό ότι ζούμε σε μια εποχή που τα σύμβολα έχουν χάσει τη σημασία τους. Ελάχιστοι πιστεύουν πλέον σε θεσμούς, ιδέες, αναπαραστάσεις ή νοήματα. Δεν είναι τυχαία άλλωστε η βαθιά ιδεολογική κρίση που συνοδεύει την οικονομική δυσπραγία.
Έθιμα, παραδόσεις, θρησκευτικά μυστήρια, τελετουργίες, όλα γίνονται αντιληπτά στο σύχρονο αξιακό πλαίσιο ως «εθιμοτυπίες», «δραματουργίες» ή «φολκλόρ». Στην εποχή του ορθολογισμού και της απολυτοποίησης των αριθμών αυτά δεν έχουν σημασία.
Κι όμως είναι εντυπωσιακό πως ακόμα και η οικονομία εξαρτάται από τα σύμβολα, τις προκαταλήψεις και τις ιδεοληψίες κάθε λαού. Σήμερα στους Financial Times φιλοξενείται ένα εξαιρετικό άρθρο που αναφέρεται στο πως ο Φάουστ του Γκαίτε επηρρεάζει την πολιτική της Γερμανίας αναφορικά με την κρίση χρέους της ευρωζώνης.
Όλα αυτά βέβαια φαντάζουν τρελά, ακατανόητα και αστεία στο μέσο αναγνώστη. Σε μια εποχή που μόνο κίνητρο είναι το κέρδος και το χρήμα όλα τα άλλα είναι σαν το γλάσο ενός γλυκού: καλό είναι αν υπάρχουν αλλά ως διακοσμητικά.
Οι άνθρωποι και οι κοινωνίες δεν δημιουργούνται όμως σε συνθήκες εργαστηρίου. Οι άνθρωποι γεννιούνται σε ένα συγκεκριμένο αξιακό και πολιτισμικό πλαίσιο που ακόμα και αν αποφασίσουν να το απορρίψουν πάντοτε θα τους επηρρεάζει υποσυνείδητα στον τρόπο με τον οποίο βιώνουν την πραγματικότητα.
Ο Ορθολογισμός ήρθε στη Δύση σαν μια φυσική αντίδραση στο σκοταδισμό και την θρησκευτική καταπίεση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και ήταν αναμενόμενος. Ωστόσο στην προσπάθειά του να αντιτάξει τον ορθό λόγο και τη λογική έναντι μιας αγελαίας θρησκευτικής προκατάληψης, ο Ορθολογισμός απέρριψε συλλήβδην κάθε έννοια μεταφυσικής από το δημόσιο βίο και περιόρισε τη μεταφυσική στο επίπεδο του «ατομικού ενδιαφέροντος», είτε με τη μορφή θρησκοληψίας είτε ως εναλλακτικό ενδιαφέρον (βλ. ρέικι, γίογκα)
Στη μετανεωτερική εποχή που ψάχνει απεγνωσμένα για νόημα, δεν είναι τυχαία η απήχηση που έχουν άρθρα και δημοσιεύματα που ερευνούν τις ιδεολογικές και πολιτιστικές προεκτάσεις της κρίσης. Αν ο 20ος αιώνας ήταν ο αιώνας του Μάρξ τότε μάλλον στον καινούργιο αιώνα ο Βέμπερ παίρνει τη ρεβάνς...